Ülkemizde 2016 yılı Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre
16 yaklaşık olarak 25.5 milyon baş ruminant bulunmaktadır. Bunların yaklaşık 5.4 milyonu sığır, 15.1 milyonu koyun, 4.5 milyonu keçi ve 0.63 milyonu ise mandadır. Bu verilerden de anlaşılacağı üzere küçükbaş hayvancılık ülkemiz için önemli yer tuttuğundan koyun ve keçiler özellikle de bölgemizde yaygın olarak bulunan Akkaraman, Morkaraman ve İvesi koyun ırkları ile Kıl ve Halep keçi ırkları çalışmaya alınmıştır. Çalışmada koyun ve keçiler ırklarına göre ayrıldıkları gibi bakılan parametrelerin yaş ve cinsiyetten de etkilenip etkilenmediğinin belirlenebilmesi için gruplar bir yaş altı ile 1 yaş üstü dişi ve erkek olarak ayrılmıştır. Sağlıklı bir istatistiksel değerlendirme yapabilmek için ırklardan eşit sayıda hayvan alınmasına dikkat edilmiştir. Kaynakta
17 kobalt yetersizliğinin teşhisinde her sürüden en az 10 hayvandan alınan kan örneklerinden vitamin B
12 konsantrasyonun değerlendirilmesi gerektiği bildirildiğinden çalışmaya alınan hayvan gruplarının da en az 10 baş hayvanın olmasına dikkat edilmiştir.
Çalışmaya alınan tüm hayvanların genel klinik muayeneleri yapıldıktan sonra sağlıklı oldukları belirlenen hayvanlar çalışmaya alınmıştır. Hayvanlarda bakılan tüm klinik parametrelerinin (vücut sıcaklığı, kalp ve solunum frekansı ile rumen hareketi) bireysel değerlerinin literatürde 1,13,18,19 bildirilen fizyolojik sınırlarda olduğu belirlenmiştir.
Kimyasal olarak vitamin B12’nin yapısında %4 kobaltın bulunduğu belirtilmektedir. Ruminantların diyetinde yeterli düzeyde kobalt bulunduğunda ruminantların ihtiyacı olan vitamin B12 rumen tarafından sentezlenmektedir. Kobalt normal olarak vücutta yeterli miktarda depolanmamaktadır. Sadece küçük miktarlarda kas, karaciğer ve böbreklerde depolanmasına rağmen vitamin B12’nin sentezi için rumen ve sindirim kanalına kolayca taşınmaz. Genellikle kobalt yetersizliği koyunlarda vitamin B12’nin üretimini hemen etkilemez 20,21.
Kaynakta (19) sağlıklı koyunlarda serum kobalt konsantrasyonu1-3 µg/dL (0.17–0.51 µmol/L) olarak bildirilirken yetersiz hayvanlarda değerin 0.03–0.41 µmol/L'ye düştüğü ifade edilmektedir. Koyunlarda kobalt yetersizliğinin klinik bulguları serum vitamin B12 düzeyinin 0.20 mg/dL’den daha aşağı düşmesiyle birlikte görülmektedir. Ruminantlarda kobalt yetmezliği durumlarında başlangıçta başta karaciğer olmak üzere diğer tüm dokulardaki B12 vitamini stokları kullanılır 22.
Beyaz karaciğer hastalığı kobalt ve vitamin B12 eksikliği nedeniyle karaciğerde yağ birikiminin artışıyla karakterize koyunların en önemli hastalıklarından biridir 10,23,24. Kaynakta 13 serum vitamin B12 düzeyleri hayvanlardaki kobalt durumunun laboratuvar testi olarak kullanıldığını ve 0.2–0.25 µg/L (ppb) düzeylerinin kobalt yetersizliğinin bir göstergesi olduğu bildirimiyle uyumlu olarak çalışmadaki tüm hayvanlarda ırklar arasında farklılıkların gözlemlenmesine rağmen kobalt yetersizliği olmadığı görülmektedir.
Tarhan ve ark. 23 tarafından koyunculuğun en önemli problemlerinden olan enzootik ataksi, beyaz kas hastalığı ve beyaz karaciğer hastalığının en önemli metabolik hastalıkları arasında olduğu ifade edilmiştir. Aynı araştırıcılar 23 tarafından 2 ila 4 yaş arasındaki 45 sağlıklı kıvırcık koyunlarda gözyaşı ve serum kobalt, bakır ve selenyum düzeylerinin değerlendirildiği bir çalışmada, serum kobalt düzeyi 0.5±0.3 µg/dL olarak belirlenmiştir. Gürsu ve Aygün 25, köy şartlarında Awassi koyunlarında laktasyon periyodu boyunca Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında serum kobalt düzeylerini sırasıyla 0.037608 mg/L (37.608 ppb), 0.0176 mg/L (17.6 ppb) ve 0.0223 mg/L (22.3 ppb) olarak bildirmişlerdir. Ranjith ve Pandey 26 tarafından yapılan koyunların süt ve kanındaki mineral profilinin değerlendirildiği bir çalışmada kan kobalt düzeyinin 0.03–0.09 ppm (30–90 ppb) (ortalama olarak 0.06±0.00 ppm), süt kobalt düzeyinin ise 0.02–0.15 ppm (20–150 ppb) (ortalama 0.09±0.02 ppm) arasında olduğu bildirilmiştir. Norveç’in 6 farklı bölgesinde 58 sürüden kesime gönderilen 599 kuzunun karaciğer kobalt düzeylerinin incelendiği bir çalışmada ise <0.003–0.22 µg/g olarak bildirilmiştir 27.
Çalışmada 1 yaş altı ve 1 yaş üstü dişi ve erkek İvesi, Akkaraman ve Morkaraman koyun ırklarında sırasıyla 5.38±1.42, 3.18±0.42, 6.53±1.06 (bir yaş altı dişilerde), 5.26±1.52, 3.56±0.54, 7.44±1.01 (bir yaş altı erkeklerde), 11.28±1.36, 8.39±1.47, 7.87±1.64 (bir yaş üstü dişilerde), 3.96±0.59, 7.60±0.64, 9.15±1.81 ppb (bir yaş üstü erkeklerde) serum kobalt düzeyleri belirlenmiştir. Irklara göre değerlendirmeler yapıldığında ise (Tablo 3) İvesi, Akkaraman ve Morkaraman koyun ırklarında serum kobalt düzeylerinin sırasıyla 6.47±3.21, 5.68±2.50 ve 7.75±1.67 ppb olarak belirlenmiş olup gruplar arası farkın önemli olduğu görülmektedir (P<0.05). Çalışmaya alınan tüm hayvanlarda kobalt seviyelerinin kaynaktaki 13 sağlıklı hayvanlar için bildirilen değerlerle uyumlu olmasına rağmen Gürsu ve Aygün 25, Ranjith ve Pandey 26, Neils ve ark. 28’nın yaptıkları çalışmalardaki değerlerden düşük olduğu görülmektedir.
Yatoo ve ark. 29 tarafından yapılan farklı ırklardaki keçilerde bazı horman ve mineral madde düzeylerinin değerlendirildiği bir çalışmada serum kobalt düzeylerinin Budgam ırkında 0.029±0.0033 ppm (29±3.3 ppb), Pulwarna ırkında 0.026±0.0029 ppm (26±2.9 ppb) ve Srinager ırkında 0.027±0.0031 ppm (27±3.1 ppb) olarak belirlenmiştir. Radhika ve ark. 30 tarafından yapılan bir çalışmada kobalt düzeyi Malabari ırkı keçilerde 1.31±0.01 ppm (1310±10 ppb), Attapadi Black ırkı keçilerde 1.35±0.01 ppm (1350±10 ppb) ve Melez ırklarda ise 1.35±0.02 ppm (1350±20 ppb) saptanırken tüm keçi ırklarında ortalama olarak ise 1.33±0.01 ppm (1330±10 ppb) olduğu belirlenmiş olup gruplar arası önemli farklılığın olmadığı bildirilmiştir.
Çalışmada 1 yaş altı ve 1 yaş üstü dişi ve erkek Kıl ve Halep keçisi ırklarında sırasıyla 4.12±1.31, 3.74±1.13 (bir yaş altı dişilerde), 7.68±1.50, 3.19±0.85 (bir yaş altı erkeklerde), 3.92±0.99, 5.68±1.56 (bir yaş üstü dişilerde), 4.67±0.65, 6.73±1.95 ppb (bir yaş üstü erkeklerde) serum kobalt düzeyleri belirlenmiştir. Irklara göre değerlendirmeler yapıldığında ise (Tablo 6) Kıl ve Halep keçisi ırklarında serum kobalt düzeylerinin sırasıyla 5.10±1.89 ve 4.84±2.00 ppb olarak belirlenmiş olup gruplar arası farkın önemli olduğu görülmüştür (P<0.05). Keçilerde de koyun ırklarında tespit edilen serum kobalt düzeylerinde olduğu gibi kaynakta 13 sağlıklı hayvanlar için bildirilen değerlerle uyumlu olmasına rağmen Yatoo ve ark. 29 ile Radhika ve ark. 30’nın bildirdikleri değerlerden düşük olduğu görülmektedir.
Keçilerde normal serum vitamin B12 düzeyleri açısından yeterli bilginin olmadığı Al-Zadjali ve ark. 31 tarafından ifade edilirken, Mburu ve ark. 32 200–250 pg/mL bildirirken Mgongo ve ark. 33 kısa boynuzlu Doğu Afrika keçilerinde 400 pg/mL’nin normal olduğunu belirtmişlerdir. Kamau 34 küçük ölçekli çiftliklerde yaklaşık 800 dişi keçi üzerinde yürüttüğü çalışmada, ortalama serum vitamin B12 düzeylerinin 205.5±9.37 pg/mL olarak tespit etmiş ise de serum vitamin B12 düzeylerinin 20.2 pg/mL ile 937.5 pg/mL arasında geniş bir dağılım gösterdiğini saptamıştır. Al-Zadjali ve ark. 3 tarafından Omani keçilerinde yapılan bir çalışmada, serum B12 vitamin düzeylerinin 105 – >2000 pg/mL arasında belirlerken ortalama düzeyini ise 723.1 pg/mL olarak saptamışlardır. Aynı çalışmada 31, yaşa göre yapılan değerlendirmede ise 1–3 aylık oğlaklarda ortalama olarak 458±101 pg/mL, 4–5 aylıklarda 621±59.2 pg/mL, 6–11 aylıklarda 847±61 pg/mL, 1–2 yaşta olanlarda 731±67.5 pg/mL, 2–4 yaş arasında olanlarda 737±87.4 pg/mL ve 4–11 yaş arasında olanlarda ise 710±47.3 pg/mL olarak bildirilmiştir. Cinsiyet açısından yapılan değerlendirmede ise dişi ve erkeklerde önemli istatistiksel değişikliğin olmadığı belirtilmiştir.
Çalışmada 1 yaş altı ve 1 yaş üstü dişi ve erkek İvesi, Akkaraman ve Morkaraman koyun ırklarında sırasıyla 409.20±121.48, 1489.60±153.16, 1320.20±318.64 (bir yaş altı dişilerde), 917.70±509.10, 1097.40±342.59, 969.90±240.36 (bir yaş altı erkeklerde), 1066.52±400.80, 1806.70±275.28, 1691.80±289.22 (bir yaş üstü dişilerde), 372.00±108.66, 1337.40±612.54, 1364.70±482.03 ppb (bir yaş üstü erkeklerde) serum B12 vitamin düzeyleri belirlenmiştir. Irklara göre değerlendirmeler yapıldığında ise (Tablo 3) İvesi, Akkaraman ve Morkaraman koyun ırklarında serum B12 vitamin düzeylerinin sırasıyla 691.35±445.87, 1432.77±452.13 ve 1336.65±420.70 ppb olarak belirlenmiş olup gruplar arası farkın önemli olduğu görülmüştür (P<0.05).
Çalışmada 1 yaş altı ve 1 yaş üstü dişi ve erkek Kıl ve Halep keçisi ırklarında sırasıyla 496.50±172.18, 308.10±88.20 (bir yaş altı dişilerde), 532.10±250.06, 264.70±98.23 (bir yaş altı erkeklerde), 989.50±324.32, 289.50±49.65 (bir yaş üstü dişilerde), 444.90±275.02, 289.10±88.35 ppb (bir yaş üstü erkeklerde) serum B12 vitamin düzeyleri belirlenmiştir. Irklara göre değerlendirmeler yapıldığında ise (Tablo 6) Kıl ve Halep keçisi ırklarında serum B12 vitamin düzeylerinin sırasıyla 615.75±334.28 ve 287.85±81.46 ppb olarak belirlenmiş olup gruplar arası farkın önemli olduğu görülmüştür (P<0.001). Yukarıdaki değerlendirmelerden de anlaşılacağı üzere çalışmaya alınan tüm hayvanların serum B12 vitamin düzeylerinin araştırıcıların 31-34 bildirimleriyle uyum içerisinde olduğu görülmektedir.
Sonuç olarak, çalışmaya alınan İvesi, Akkaraman ve Morkaraman koyun ırkları ile Halep ve Kıl keçisi ırklarında tespit edilen serum kobalt ve B12 vitamin düzeylerinin bölgesel yetiştirme, ırk, cinsiyet ve yaş grupları arasında farklılıklarının olmasına rağmen klinik belirtiler oluşturacak düzeyde yetersizliklerin olmadığı belirlenmiştir.
Teşekkür
Çalışmada serum kobalt analizlerinde yardımlarından dolayı Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof.Dr. Nurhan ŞAHİN’e ve istatistiksel değerlendirmelerde katkılarından dolayı Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyofizik Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof.Dr. Mete ÖZCAN’a teşekkür ederiz.