Gereç ve Yöntemler: Tanımlayıcı ve kesitsel türdeki bu araştırmaya daha önce açık kalp cerrahisi geçiren 132 hasta dahil edildi. Veri toplama aracı olarak Kişisel Bilgi Formu, Barnason Etkililik Beklenti Ölçeği Kardiyak Cerrahi Versiyonu (BEBÖ), Morisky 8-maddeli ilaca uyum anketi (MMAS-8) ve SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği kullanıldı. Verilerin analizinde tanımlayıcı istatistikler, Mann Whitney U testi, Kruskal Wallis testi ve Spearman Korelasyon analizi kullanıldı.

Bulgular: Hastaların ölçeklerden aldıkları puan ortalamaları BEBÖ:43.50±5.90, MMAS-8: 5.32±1.90, SF–36 fiziksel özet skor: 36.40±9.54 ve SF-36 mental özet skor: 37.74±9.20’dir. Araştırma grubunun BEBÖ alt boyutlarından en yüksek öz bakım, (13.00± 2.16) en düşük ise fiziksel (8.00±1.41) alt boyutundan puan aldığı görüldü. Hastaların SF-36 alt boyutlarından en düşük fiziksel rol güçlüğü 21.78±31.25, en yüksek ise ağrı 65.09±25.46 alt boyutundan puan aldığı saptandı. Öz etkililik düzeyi ile ilaç uyumu arasında ilişki bulunmazken, yaşam kalitesi arasında anlamlı ilişki bulundu (p<0.05). Barnoson Etkililik Beklenti Ölçeği puanları artarken SF-36 fiziksel ve mental özet skorları da arttı.

Sonuç: Araştırma sonucunda hastaların öz etkililik düzeylerinin orta, ilaç uyumlarının düşük ve yaşam kalitelerinin kötü olduğu belirlendi. Hastaların öz etkililik düzeylerini, ilaç uyumlarını ve yaşam kalitelerini arttırmaya yönelik sürekli eğitim ve danışmanlık hizmeti verilmesinin yararlı olacağı düşünülmektedir.

Bireylerin davranışları üzerinde etkili bilişsel algılama faktörlerden biri de öz etkililik/ yeterliliktir. Öz-yeterlilik belirli bir sonuca ulaşmak için o davranışı yapabilme algısıdır. Aynı zamanda bireylerin bir eylemi yapabilmede kendi yeteneklerinin farkında olma ve buna inanma olarak da bilinmektedir ^6-8. Sağlıklı yaşam davranışlarının kazandırılması ve devam ettirilmesinde öz yeterlilik düzeyi önemlidir. Özellikle kronik hastalıklarda tedaviye uyumda ve olumlu sağlık davranışlarının geliştirilmesinde yeri büyüktür ⁹.

Koroner kalp hastalığı sonrasında yaşanan psikolojik ve fizyolojik değişiklikler, hastalığı algılama durumu ve hastalık sonrası psikolojik zorluklar öz-yeterlilik düzeyini azaltabilmektedir. Son yıllarda öz yeterlilik düzeyinin kronik hastalıkların yönetiminde yaşam tarzı değişikliğini etkilediği belirtilmiştir ¹⁰. Öz etkililiği yüksek düzeyde olan bireylerin fiziksel fonksiyonlarının daha iyi olduğu, daha az miktarda analjezik ilaç kullandıkları ve taburcululuk sonrasında işlerine daha erken dönebildikleri görülmüştür ¹¹. Kronik hastalıkların yönetiminde tedaviye uyum sağlayamama en sık karşılaşılan sorunlardan biridir. Bu durum sağlık harcamalarında artış, hastaneye yatış oranlarının yükselmesi, morbidite oranlarında artış ve erken ölümlere neden olmaktadır. Literatürde farklı kronik hastalıklar ve tedavilerde uyumsuzluk oranlarının %50’lere kadar ulaşabildiğini gösterilmiştir ¹².

Bireylerin his, düşünce ve davranışları öz yetkililik düzeylerine göre değişiklik gösterebilmektedir. Bireyin öz yeterlilik düzeyleri motivasyonlarını arttırabilmekte ya da azaltabilmektedir. Hasta ve ailesinin eğitimi ve bilgilendirilmesi ilaç tedavisine uyumu arttırmada çok önemlidir. Tedavi stratejilerine ilişkin kararlara hastanın da katılması uyumu arttırmanın diğer bir yöntemidir ^8,13.

Hemşirelerin bireyi bütün yönleri ile değerlendirip kaliteli bir bakım vermeleri gereklidir ¹⁴. Hastalara kapsamlı bakım verilebilmesi için hemşirelerin hastalık hakkında bilgi sahibi olmaları, hastayı tüm boyutları ile ele almaları ve hastaya özgün bakım planı uygulamaları gerekmektedir. Hemşirelerin bakım vermeden önce hastanın hastalığına yönelik öz yeterlilik algısını bilmesi daha etkili bakım vermesine yardımcı olacaktır ⁷.

Yapılan çalışmalarda Koroner arter bypass greft (KABG) sonrası yaşam kalitesinin düşük olduğu belirlenmiştir ^15,16. Hastaların yaşam kalitelerinin arttırılmasında yaşam alışkanlıkları, tedaviye uyumları özellikle de ilaç kullanımları önemlidir. Açık kalp ameliyatı sonrası hastaların hastalık yönetimi ve uyumunda öz- yeterliliğin etkisi büyük olmasına karşın, ülkemizde açık kalp ameliyatı sonrası hastaların öz-yeterlilik düzeylerini belirlemeye yönelik yeterince çalışma bulunmamaktadır. Açık kalp ameliyatı sonrası hastalara bakım veren hemşirelerin bakım verdikleri grubun öz- yeterlilik algılarına ilişkin bilgilerinin olması bu gruba yönelik uygulanacak hemşirelik bakım ve girişimlerinin planlaması açısından önemlidir. Hastaların öz- yeterlilik algılarının bilinmesi ve arttırması ile hastaların ilaç uyumu ve yaşam kaliteleri arttırılabilir. Bu nedenle çalışmanın açık kalp cerrahisi yapılan hastalarda öz yeterliliğin ilaç uyumu ve yaşam kalitesine etkisini belirlemede yardımcı olacağı ve literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Bu çalışma; açık kalp cerrahisi yapılan hastalarda öz yeterliliğin ilaç uyumu ve yaşam kalitesine etkisini belirlemek amacıyla yapıldı.

Araştırmaya;
- 18 yaşın üzerinde olan
- En az 6 ay önce KABG ameliyatı olan
- İletişim ve işbirliğine açık olan
- İşitme, görme gibi duyusal kayıpları bulunmayan
- Bilinci açık ve soruları cevaplayabilecek durumda olan
- Hastanın karar verme yeteneğini etkileyebilecek herhangi bir hastalığı olmayan (demans, psikolojik bozukluk vb.)
- Araştırmaya katılmaya gönüllü olan hastalar dahil edildi.

Araştırmanın bağımlı değişkenleri; Barnason Etkililik Beklenti Ölçeği (BEBÖ) Kardiyak Cerrahi Versiyonu, Morisky 8-maddeli ilaca uyum anketi (MMAS-8) ve SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği puanlarıdır. Bağımsız değişkenleri ise; yaş, cinsiyet, eğitim durumu, meslek, gelir düzeyi, medeni durum, ilaç kullanma durumudur.

Araştırma verileri kişisel bilgi formu, BEBÖ Kardiyak Cerrahi Versiyonu, MMAS-8 ve SF-36 yaşam kalitesi ölçeği ile toplandı.

Kişisel Bilgi Formu: Hastanın sosyo-demografik özellikleri, hastanede yatma sürecine ve hastalığına yönelik bilgileri içeren sorulardan oluşmaktadır. Bunlar; hastaların yaşı, cinsiyeti, eğitim durumu, mesleği, gelir düzeyi, medeni durumu ve ilaç kullanım durumlarına ilişkin sorulardır.

♦ Barnason Etkililik Beklenti Ölçeği Kardiyak Cerrahi Versiyonu (BEBÖ): Koroner arter bypass greft ameliyatı sonrası risk faktörleri ve yaşam şekline uyumda öz-etkililiğinin saptanması amacı ile geliştirilmiştir ¹⁸. Ölçek toplam 15 maddeyi içermektedir. Likert olarak 1-4 arasında puan almaktadır (1: kesinlikle katılmıyorum, 4: kesinlikle katılıyorum). Ölçekte 15 en düşük, 60 en yüksek puandır. Ölçekten alınan puanın yüksek olması ameliyat sonrası iyileşme ve rehabilitasyon sürecindeki davranışlarda etkililik beklentisinin yüksek olduğunu belirtmektedir ¹⁹. Bu çalışmada ölçeğin alt boyutlarının en düşük ve en yüksek puanları hesaplanırken madde (item) ortalaması kullanıldı.

♦ Morisky 8-Maddeli İlaca Uyum Anketi (MMAS-8): Anket hastanın kendi bildirimine dayalı olarak ilaç kullanım davranışlarını değerlendirmektedir. Türkçe geçerlik ve güvenirliğini Oğuzülgen ve arkadaşları yapmıştır. Sekiz soru içermektedir. İlaç tedavisinde uyumsuzluğa sebep olan engellerin daha iyi değerlendirilmesini sağlar. Puanın yüksek olması uyumun yüksek olduğunu göstermektedir (8: yüksek uyum, 7 veya 6 orta uyum) ²⁰.

♦ SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği: Genel amaçlı (Jenerik) yaşam kalitesi anketidir. Ware ve Sherbourne ²¹ tarafından 1992 yılında geliştirilmiştir. Koçyiğit ve ark. ²² tarafından ise Türkçe geçerlilik ve güvenilirliği yapılmıştır. Ölçeğin 36 maddesi ve sekiz alt boyutu bulunmaktadır. Alt boyut puanları toplanarak fiziksel ve mental özet skor puanları elde edilmektedir. Alt boyut puanları 0 (en kötü) ile 100 (en iyi) arasında değişmektedir.

Veriler yüz yüze görüşme tekniği 15.07.2016-15.02.2017 tarihleri arasında toplandı. Soruları cevaplama süresi yaklaşık 20-25 dakikadır.

Araştırma öncesinde Tıp Fakültesi Yerel Kurulu’ndan etik kurul onayı (No: 17.08.2016-20.478.486-310) ve araştırmanın yapıldığı hastaneden yazılı izin alındı. Tüm izinler alındıktan sonra sonra veri toplama aşamasına geçildi. Araştırma kapsamına alınan tüm hastalara çalışmanın amacı anlatılarak sözlü ve yazılı onamları alındı. Çalışmaya katılmayı kabul etmeyen hastalar araştırmaya alınmadı.

Araştırmada verilerin değerlendirilmesinde SPSS 15.0 paket programı kullanıldı. Verilerin normal dağılıma uygunluğu Kolmogrov Smirnov testi ile değerlendirildi. Verilerin analizinde tanımlayıcı istatistikler (sayı-yüzde, ortalama±standart sapma, ortanca, çeyrekler arası aralık (ÇAA), Mann Whitney U testi, Kruskal Wallis testi ve Spearman Korelasyon analizi kullanıldı. Elde edilen bulgular %95’lik güven aralığında ve anlamlılık P<0.05 olarak değerlendirildi.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Hastaların sosyo-demografik özellikleri

Araştırma kapsamına alınan hastaların ilaç kullanımına ilişkin bulguları incelendiğinde; %33.3’ü ilacın adını bildiğini, %50’si ilacı kutusundan tanıdığını ve %83.3’ü ilacın dozunu bildiğini ifade etti. Hastaların %66.7’sinin ilacı doktora güvendiği için düzenli kullandığı, %83.3’ünün unuttuğu için ilacı düzenli kullanmadığı, %66.7’sinin ilaç saatini hatırladığı, %33.3’ünün ilaç saatini hatırlamak için alarm kurduğu ve %83.3’ünün ilaç kullanımı ile ilgili güçlük yaşadığı saptandı (Tablo 2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Hastaların İlaç Kullanımına İlişkin Bulguları

Araştırmada kullanılan ölçeklerin puan dağılımları Tablo 3'de gösterildi. Buna göre hastaların BEBÖ toplam puanı 43.50±5.90 olarak saptandı. Ölçekten alınabilecek en yüksek puanın 60 olması göz önüne alındığında hastaların öz etkililiklerinin orta düzey ve yeterli olmadığı saptandı. Hastaların ölçek alt boyutlarından en yüksek öz bakım yönetimi (13.00± 2.16), en düşük ise fiziksel fonksiyon (8.00±1.41) alt boyutundan aldığı belirlendi. Morisky 8-Maddeli İlaca Uyum Anketi puan ortalaması 5.32±1.90 olarak saptandı. Hastaların ilaç uyumları düşüktür. SF–36 puanları düşük bulundu. Puanların en düşük rol güçlüğü (fiziksel) 21.78±31.25, en yüksek ise ağrı 65.09±25.46 alt boyutu olduğu belirlendi (Tablo 3).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Araştırma kapsamına alınan hastaların ölçeklerden aldıkları puan dağılımları

Araştırma kapsamına alınan hastaların kullandığı ilacın adını bilme durumu ile fiziksel özet skor ve mental özet skor arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptandı (P<0.000). Kullandığı ilacın adını bilen hastaların yaşam kaliteleri daha yüksektir (Tablo 4).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Araştırmada kullanılan ölçek puanlarının ilaç kullanımına ilişkin bulgular ile karşılaştırılması

Kullandığı ilacı tanıma ile BEBÖ toplam puanı, fiziksel özet skor ve mental özet skor arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptandı (P<0.001). Kullandığı ilacı şeklinden tanıyanların öz etkililik düzeyleri yüksek, yaşam kaliteleri daha düşüktür. İlaç dozunu bilme durumu ile BEBÖ toplam puanı ve fiziksel özet skor arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptandı (P<0.001). İlaç dozunu bilen hastaların öz etkililik düzeyleri yüksek ve yaşam kaliteleri daha iyidir.

İlacı düzenli kullanma nedeni ile fiziksel özet skor ve mental özet skor arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptandı (P<0.001). Hastalığa bağlı oluşabilecek zarardan korkan hastaların yaşam kaliteleri daha yüksektir. İlacı düzensiz kullanma nedeni ile BEBÖ toplam puanı ve fiziksel özet skor arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptandı (P<0.001). İlacı unutkanlık nedeni ile düzenli kullanamaya hastaların öz etkililik düzeyleri yüksek ve yaşam kaliteleri daha iyidir (Tablo 4). İlaç saatini hatırlamada yardımcı uygulama kullanma durumu ile fiziksel özet skor arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptandı (P<0.001). İlaç saatini hatırlamada yardımcı uygulama kullanmayan hastaların yaşam kaliteleri daha iyidir. İlacı hatırlatıcı uygulamalar kullanma ile BEBÖ toplam puanı ve mental özet skor arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptandı (P<0.001). İlaç saatini hatırlamada alarm kullanan hastaların yaşam kaliteleri daha iyidir. İlaç kullanımında güçlük yaşama durumu ile BEBÖ toplam puanı ve mental özet skor arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptandı (P<0.001). İlaç kullanmada güçlük yaşanan hastaların yaşam kaliteleri daha iyidir (Tablo 4).

Tabloda belirtilmemekle beraber BEEÖ toplam puanı ile fiziksel özet skor (rs=0.365, P=0.001) arasında pozitif yönde düşük, mental özet skor (rs=0.641, P=0.001) arasında pozitif yönde orta düzey ilişki saptandı. Hastaların öz etkililik puanları artarken yaşam kalitesi puanları da artmaktadır. Fiziksel ve mental özet skor arasında pozitif yönde güçlü ilişki bulundu (rs=0.813, P=0.001). Hastaların fiziksel iyilik puanları artarken mental iyilik puanları da artmaktadır.

Araştırmaya katılan hastaların çoğunun (%75) ilkokul mezunu, daha azının (%25) ise lise ve üzeri eğitim düzeyine sahip olduğu saptandı. Sidar ve ark. (28)’nın çalışmasında hastaların %97.6’sının okuryazar ve ilkokul mezunu olduğu, Yıldırım ve Atalay ²⁷'ın çalışmasında da %56.8’inin ortaokul mezunu olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmada ve diğer çalışmalardan elde edilen bulgular Türkiye’deki eğitim düzeyini yansıtmaktadır. Araştırmaya katılan hastaların büyük bir kısmı evlidir. Parry ve ark. ²⁶’nın çalışmasında hastaların %80'inin, Sidar ve ark. ²⁸’nın çalışmasında ise %75.3’ünün evli olduğu görülmektedir. Hastaların çoğunun evli olması Türk toplumunun demografik özelliklerine uygun olarak değerlendirilebilir.

Araştırmaya katılan hastaların %53’ünün emekli ve %27.3’ünün ev hanımı olduğu saptandı. Yıldırım ve Atalay ²⁷’ın çalışmasında ise hastaların %70’inin çalışmadığı görülmektedir. Araştırmada emekli oranının yüksek olması örneklemin yaş ortalamasına bağlıdır. Araştırmaya katılan hastaların yarısının gelir durumunun orta düzeyde olduğu belirlendi. Yapılan bir çalışmada ²⁸ %40.7'sinin gelir düzeyinin orta olduğu saptanmıştır. Araştırma bulguları literatür ile uyumludur.

Hastaların BEBÖ toplam puanı 43.50±5.90 olarak saptandı. Ölçek alt boyutlarından en yüksek öz bakım yönetimi (13.00±2.16), en düşük ise fiziksel fonksiyon (8.00±1.41) alt boyutlarından alındığı belirlendi. Toplam puan ortalaması ölçeğin orijinalinde 44.6 bulunmuştur ¹⁸. Barnason ve ark. ²⁹ iskemik kalp hastalığı tanılı ve KABG ameliyatı yapılan hastaların (n=35) BEBÖ toplam puan ortalamasını 43.2 olarak belirtmişlerdir. Yapılan eğitimden altı hafta sonraki değerlendirmede ölçek puan ortalaması 50.3, üç ay sonra ise 50.8 olarak bulunmuştur. Avcı ve Karahan ¹⁹'ın çalışmasında ise BEBÖ toplam puanı 47.26±7.58 olarak bildirilmiştir. Hastaların en yüksek puanı diyet modifikasyonu 6.31±1.30, en yüksek puanı ise öz bakım yönetimi 12.92±2.58 alt boyutundan aldığı saptanmıştır. Başka bir çalışmada ³⁰ KABG'den sonra ilk bir haftalık süreçte BEBÖ toplam puanı 51.94±6.15 olarak bildirilmiştir. Yapılan diğer bir çalışmada ³¹ BEBÖ toplam puan ortalaması bu çalışmaya yakın bulunmuştur. Hastaların BEBÖ en az 15 en çok 60 puan alması beklenmektedir. Bu göz önüne alındığında hastaların BEBÖ puanları orta düzeydedir. Öz yeterlilik düzeylerinin arttırılmasına yönelik eğitimlerin yapılması yararlı olabilir.

Çalışmada hastaların çoğunun kullandıkları ilacın adını ve dozunu bildikleri belirlendi. Yapılan bir çalışmada ³² kardiyovasküler hastalığı olan bireylerin yarıdan fazlasının (%77.5)’inin ilaçlarını düzenli kullandığı saptanmıştır. Diğer bir çalışmada ³³ da yaşlı hastaların ilaç uyumlarının yüksek olduğu gösterilmiştir. Bunlardan farklı olarak ilaç uyumunun yeterli olmadığını belirten çalışmalar da bulunmaktadır ^34,35. Çalışmada hastaların günde üçten fazla ilaç kullandıkları ve MMAS-8 ölçeğinden düşük (5.32±1.90) puan aldıkları saptandı. Oğuzülgen ve ark. ²⁰’nın çalışmasında MMAS-8 puan ortalaması astım grubunda 4.1±2.0 kronik obstrüktif akciğer hastalığında 3.1±2.3 olarak belirlenmiştir. Araştırma bulguları literatüre yakındır. Hastaların ilaç uyumlarını arttırmaya yönelik hasta ve yakınlarına eğitim programları düzenlenmesinin yararlı olacağı düşünülmektedir.

Çalışmada hastaların yaşam kalitelerinin düşük olduğu, SF-36 fiziksel özet skor (36.40±9.54), mental özet skor (37.74±9.20) olarak saptandı. Doğu ve ark. ³⁶’nın çalışmasında SF-36 fiziksel özet skor puan ortalaması 41.70±6.14 ve mental özet skor puan ortalaması 38.77±5.85 olarak bulunmuş ve orta düzeyde olarak değerlendirilmiştir. Literatürde ³⁷ İngiltere, Amerika, Polonya ve İran’da yapılan çalışmalarda KABG’den bir yıl sonra SF-36 fiziksel ve mental özet skorları bu çalışmadan yüksek bulunmuştur. Benzer şekilde Korkmaz ve ark. ³⁸’nın çalışmasında da KABG sonrası hastaların yaşam kalitelerinin ameliyat öncesi döneme göre arttığı bildirilmiş ve SF-36 fiziksel ve mental özet skor puanları bu çalışmadan yüksek olarak saptanmıştır. Yapılan diğer bir çalışmada ³⁹ da kalp cerrahisinden 10 yıl sonra hastaların yaşam kalitelerinin ameliyat öncesine göre arttığı belirtilmiştir. Araştırma bulguları literatürden düşüktür. Örnekleme alınan hastaların yaşam kalitelerinin ameliyattan altı ay sonra değerlendirilmesine bağlı olarak yaşam kaliteleri düşük olabilir.

Araştırmada öz yeterlilik puanları artarken yaşam SF-36 fiziksel ve mental özet skor puanlarının da arttığı saptandı. Yapılan bir meta analizde kardiyovasküler hastalıklarda genel ve egzersiz öz yeterlilik düzeylerinin ameliyat ve rehabilitasyon sürecinde orta dereceli etkilediği belirlenmiştir ⁴⁰. Başka bir çalışmada ¹⁷ da öz yeterlilik düzeyleri artarken yaşam kalitesinin de arttığı bildirilmiştir. Hastalar ameliyat sonrası süreçte yeni yaşam biçimine özellikle, egzersiz, ilaç kullanımı, diyet ve günlük yaşam aktivitelerine uyumunda öz yeterlilik düzeyleri önemlidir. Bu durumlar ile daha etkili başa çıkabilen hastaların rehabilitasyon süreçlerinin, işe geri dönüşlerinin daha hızlı ve yaşam kalitelerinin daha yüksek olduğu bildirilmiştir ⁴¹. Araştırma bulguları literatürü destekler niteliktedir.

Araştırmaya çalışmanın yapıldığı hastanede ameliyat olan hastalar dahil edildi. Bu nedenle araştırmadan elde edilen sonuçlar benzer özellikleri taşıyan hastalara genellenebilir. Ayrıca hastaların ameliyat sonrası farklı sürelerde yaşam kalitesi ve ilaç uyumunun değerlendirilememesi de sınırlılık olarak düşünülebilir. Aynı zamanda araştırma veriler yüz yüze görüşme yöntemi ile toplandığından verilerin güvenirliği görüşmecilerin verdiği bilgiler ile sınırlıdır.

Araştırma sonucunda hastaların öz etkililik düzeylerinin orta, ilaç uyumlarının düşük ve yaşam kalitelerinin kötü olduğu belirlendi. Hastaların öz etkililik düzeyi ile ilaç uyumu arasında ilişki saptanmazken, yaşam kalitesi arasında anlamlı ilişki bulundu. Barnoson Etkililik Beklenti Ölçeği puanları artarken SF-36 fiziksel ve mental özet skorları da arttı. Bu sonuçlar doğrultusunda; hemşirelerin hastaların öz etkililik/yeterlilik düzeylerinin, ilaç uyumlarının ve yaşam kalitelerinin arttırılmasına yönelik sürekli eğitim ve danışmanlık hizmetlerini vermesi önerilmektedir.

1) Abacı A. Kardiyovasküler risk faktörlerinin ülkemizdeki durumu. Türk Kardiyol Dern Arş 2011; 39 Suppl 4: 1-5.

2) Weisse AB. Cardiac surgery a century of progress. Tex Heart Inst J 2011; 38: 486-490.

3) Fredericks S, DaSilva M. An examination of the postdischarge recovery experience of patients who have had heart surgery. J Nurs Healthc Chronic Illn 2010; 2: 281–291.

4) Saçar M, Önem G, Adalı F, ve ark. Koroner Arter baypas cerrahisi ve hastanede kalış süresi: Belirleyici faktörler. Pamukkale Tıp Dergisi 2008;1: 91-97.

5) Badır A, Korkmaz FD. Koroner arter hastalıkları. In: Karadakovan A, Eti Aslan F. (Editörler). Dahili ve Cerrahi Hastalıklarda Bakım. 4. Baskı, Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2017: 433-473.

6) Bandura A. Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review 1977; 84: 191-215.

7) Aksayan S, Gözüm S. Olumlu sağlık davranışlarının başlatılması ve sürdürülmesinde öz etkililik algısının önemi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 1998; 2: 35-42.

8) Gözüm S, Aksayan S. Öz-Etkililik-Yeterlik Ölçeğinin Türkçe formunun güvenirlilik ve geçerliliği. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 1999; 2: 21-34. 9. Kara M, Mirici A. KOAH Öz-Etkililik Ölçeği Türkçe formu'nun geçerlilik ve güvenirliği. Atatürk Üniversitesi Tıp Dergisi 2002; 34: 61-66.

10) Kavradım ST, Özer Z. Koroner kalp hastalıklarının yönetiminde uyum ve öz yeterlik. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 2018; 10: 324-335.

11) Theobald K, Worrau CL, Mcmurray A. Psychosocial issues facilitating recovery post-CABG surgery. Aust Crit Care 2005; 18: 76-85.

12) Mollaoğlu M. Kronik hastalıklarda uyum süreci. In: Durna Z. (Editör). Kronik Hastalıklar ve Bakım. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2012: 51-64.

13) Hacıhasanoğlu R. Hipertansiyonda tedaviye uyumu etkileyen faktörler. TAF Prev Med Bull 2009; 8: 167-172.

14) Aydemir Gedük E. Hemşirelik mesleğinin gelişen rolleri. HSP 2018; 5: 253-258.

15) Yıldırım N, Atalay M. Koroner arter bypass ameliyatı olan hastaların yaşam kalitesinin değerlendirilmesi. Hemşirelik Araştırma Dergisi 2002; 4: 52-64.

16) Dirimeşe E, Korkmaz FD, Alcan AO. Koroner arter bypass greft cerrahisi öncesi hastaların yaşam kalitesi ve sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının incelenmesi. Balıkesir Sağlık Bil Derg 2016; 5: 56-61.

17) Shafiei Z, Babaee S, Nazari A. Relationship between self efficacy and quality of life in coronary artery bypass graft surgery In Isfahan Chamran Hospital, 2010-2011. Iranian Journal of Surgery 2014; 22; 64-72.

18) Barnason S, Zimmerman L, Atwood J, Nieveen J, Schmaderer M. Development of a self-efficacy instrument for coronary artery bypass graft patients. J Nurs Meas 2002; 10: 123-133.

19) Avcı S, Karahan A. Barnason etkililik beklenti ölçeği kardiyak cerrahi versiyonunun Türkiye için geçerlik ve güvenirliği. Türk Göğüs Kalp Damar Cerrahisi Dergisi 2013; 21: 691-698.

20) Oğuzülgen İK, Köktürk N, Işıkdoğan Z. Astım ve Kronik obstrüktif akciğer hastalarında Morsiky 8-Maddeli uyum anketinin (MMAS-8) Türkçe geçerliliğinin kanıtlanması çalışması. Tuberk Toraks 2014; 62: 101-107.

21) Ware JE, Sherbourne DC. The MOS 36 item short form health survey (SF 36). Medical Care 1992; 30: 473-483.

22) Koçyiğit H, Aydemir Ö, Fişek G, Ölmez N, Memiş A. Kısa Form-36'nın Türkçe versiyonunun güvenilirliği ve geçerliliği. İlaç ve Tedavi 1999; 12: 102-106.

23) Okutan H, Kutsal A. Açık kalp ameliyatı geçiren hastalarda ameliyat sonrası yoğun bakım. Geriatri 2000: 4; 120-126.

24) Kutsal A. Yaşlıda kalp cerrahisi. Türk Geriatri Dergisi 2010; 2: 115-123.

25) Milgrom LB, Brooks JA, Qi R, et al. Pain levels experienced with activities after cardiac surgery. Am J Crit Care 2004; 13: 116-125.

26) Parry M, Watson JW, Hodnett E, et al. Pain experiences of men and women after coronary after bypass graft surgery. J Cardiovasc Nurs 2010; 25: 9-15. 27. Yıldırım N, Atalay M. Koroner arter bypass ameliyatı olan hastaların yaşam kalitesinin değerlendirilmesi. Hemşirelik Araştırma Dergisi 2002; 4: 52-64.

28) Sidar A, Dedeli Ö, İşkesen Aİ. Açık kalp cerrahisi öncesi ve sonrası hastaların kaygı ve ağrı distresi: ağrı düzeyi ile ilişkisinin incelenmesi. Yoğun Bakım Dergisi 2013; 4: 1-8.

29) Barnason S, Zimmerman L, Nieveen J, et al. Impact of a home communication intervention for coronary artery bypass graft patients with ischemic heart failure on self-efficacy, coronary disease risk factor modification, and functioning. Heart Lung 2003; 32: 147-158.

30) Eşlik M, Çetinkaya A. Self-efficacy perceptions in coping of the patients’ post-coronary artery bypass graft surgery. Turk J Cardiovasc Nurs 2019; 10: 41-49.

31) Abbott AA, Barnason S, Zimmerman L. Symptom burden clusters and their impact on psychosocial functioning following coronary artery bypass surgery. J Cardiovasc Nurs 2010; 25: 301-310.

32) Eski Ö, Pınar R. Kardiyovasküler problemi olan yaşlılarda ilaç kullanım hatalarının incelenmesi. Turkish J Geriatrics 2005; 8: 141- 147.

33) Krousel-Wood MA, Muntner P, Islam T, Morisky DE, Webber LS. Barriers to and determinants of medication adherence in hypertension management: Perspective of the cohort study of medication adherence among older adults (CoSMO). Med Clin North Am 2009; 93: 753-769.

34) Solmaz T, Akın B. Evde yaşayan yaşlılarda ilaç kullanımı ve kendi kendine ilaç kullanım yetisi. Türk Geriatri Dergisi 2009; 12: 72-81.

35) Demirbağ CB, Timur M. Bir grup yaşlının ilaç kullanımı ile ilgili bilgi, tutum ve davranışları. Ankara Sağlık Hizmetleri Dergisi 2012; 11: 1-7.

36) Doğu Ö, Çolak Güngörsün H, Erkorkmaz Ü. Koroner by-pass ameliyatı olan hastalarda yaşam kalitesinin incelenmesi. J Hum Rhythm 2015;1: 155-161.

37) Taghipour HR, Naseri MH, Safiarian R, et al. Quality of life one year after coronary artery bypass graft surgery. Iran Red Crescent Med J 2011; 13: 171-177.

38) Korkmaz FD, Alcan AO, Aslan FE, Çakmakçı H. Koroner arter baypas greft ameliyatı sonrası yaşam kalitesinin değerlendirilmesi. Türk Göğüs Kalp Dama 2015; 23: 285-294.

39) Perrotti A, Ecarnot F, Monaco F, et al. Quality of life 10 years after cardiac surgery in adults: A long-term follow-up study. Health Qual Life Outcomes 2019; 22; 17: 88.

40) Banik A, Schwarzer R, Knoll N, Czekierda K, Luszczynska A. Self-efficacy and quality of life among people with cardiovascular diseases: A meta-analysis. Rehabil Psychol 2018; 63: 295-312.

41) Theobald K, Worrau CL, Mcmurray A. Psychosocial issues facilitating recovery post-CABG surgery. Aust Crit Care 2005; 18: 76-85.