Arkeo-zoologlar tarafından koyun ve keçilerin evcilleştirilmesiyle ilgili ilk işaretlerin, genellikle bu hayvanların boynuz ve cranial kemikleri üzerinde gözlendiği bildirilmektedir⁴. Literatürlerde Hasak melez koyun tipine ait kafatası kemikleri üzerinde herhangi bir makro-anatomik çalışma mevcut değildi.

Bu çalışma Hasak melez koyununda neurocranium’un makro-anatomik olarak incelenmesi ve Hasak melez koyun tipi ile diğer evcil ve yaban koyunlarının kafa kemiklerine ait benzerlik ve farklılıkların karşılaştırılması amaçlandı.

Os occipitale: Kafa iskeletinin ense bölümünde yer almaktaydı. Pars basilaris, pars lateralis ve squama occipitalis olmak üzere üç parçadan oluşmaktaydı. Bu üç parça aynı zamanda oval ve büyük bir delik olan foramen magnum (Şekil 2/3)’u da çevrelemekteydi. For. magnum’un her iki tarafında, os occipitale’nin pars lateralis’i düzeyinde, condylus occipitalisler (Şekil 2/5, 4/3) bulunmaktaydı. Condylus occipitalis’ler oval şekilde olup, proc. jugularis’ler (Şekil 3/5) condylus’ları aşacak derecede uzun olup içe doğru hafifçe kıvrılmışlardı. Os occipitale’nin pars lateralis’i düzeyinde bulunan condylus occipitalis’in (Şekil 2/5, 4/3) üst yüzünde fossa condylaris dorsalis (Şekil 4/2) ve alt yüzünde fossa condylaris ventralis (Şekil 2/6) denen sığ çukurcuklar bulunmaktaydı. Fossa condylaris ventralis, dorsalis’e göre daha derin ve belirgindi. Fossa condylaris ventralis’in laterali düzeyindeki incisura jugularis ise oldukça belirgin olarak gözlenmekteydi. Os occipitale’nin squama occipitalis’i düzeyinde protuberantia occipitalis externa’dan for. magnum’a uzanan crista occipitalis externa (Şekil 4/1)’nın dorsal’de daha keskin olduğu, orta kısımda hafifçe kalınlaştığı ve for. magnum’a doğru belirsizleşmeye başladığı gözlenmekteydi. Protuberantia occipitalis externa’nın üstünde linea nuchae (Şekil 1/5) bulunmaktaydı. Os occipitale’nin pars basilaris’inin alt yüzünde, corpus basisphenoidale ile birleşme yeri yakınında belirgin bir kabartı şeklinde tuberculum musculare (Şekil 2/7) yer almaktaydı. Os occipitale’nin pars basilaris’i ile condylus occipitalis’ler arasında ve bu condylus’ların hemen alt yüzünde ve bulla tympanica’nın caudal’i düzeyinde her iki yönlü birer tuberculum (Şekil 2/4) belirlendi. Ayrıca bu tuberkul ile tuberculum musculare arasında bir sulcus bulunmaktaydı.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: Cranium’un dorsalden görünümü. 1. Fossa, 2. Sulcus supraorbitalis, 3.Foramen supraorbitale , 4. Os frontale, 5. Linea nuchae, 6. Planum parietale, 7. Interfrontal suture, 8. Sutura nasofrontalis, 9. Orbita, 10. Tuber frontale

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 2: Cranium’un ventral’den görünümü. 1.Bulla tympanica 2.Fossa mandibularis 3. Foramen magnum 4. Tuberculum 5. Condylus occipitalis 6. Fossa condylaris ventralis 7. Tuberculum musculare 8. For. ovale 9. For. orbitorotundum 10. Crista pterygoidea 11. Lamina perpendicularis 12. Proc. pterygoideus 13.Corpus basisphenoidale 14. For. ethmoidale 15. Corpus presphenoidale 16. Proc. muscularis 17. For. retroarticulare 18. Proc. retroarticularis 19. Vomer

Os sphenoidale: Kafa iskeletinin tabanında, os occipitalenin pars basilaris’inin önünde yer almaktaydı. Biri arkada os basisphenoidale (Şekil 2/13), diğeri önde os presphenoidale (Şekil 2/15) olmak üzere iki kemikten ibaretti. Corpus presphenoidale’nin (Şekil 2/15) içerisinde sinus sphenoidalis yer almaktaydı. Processus pterygoideus (Şekil 2/12) os basisphenoidale’nin corpus’u ile ala’sı sınırından başlangıç alarak oldukça belirgin ve lateral yönlü bir kıvrım oluşturmaktaydı. Os basisphenoidale’nin (Şekil 2/13) ala’sı düzeyinde belirgin bir crista pterygoidea (Şekil 2/10) tespit edildi. Os basisphenoidale’nin ala’sı üzerinde yuvarlak bir for. ovale (Şekil 2/8, 3/1) bulunmaktaydı Os basisphenoidale ve os presphenoidale’nin ala’larının birleşim yerinde, orbita’dan sphenoid’e uzanan crista orbitosphenoidalis’le sınırlanmış çöküntülü sahada dorsal’den ventral’e doğru for. ethmoidale (Şekil 2/14; 3/6), for opticum (Şekil 3/7) ve for orbitorotundum (Şekil 3/2) sıralanmaktaydı.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 3: Cranium’un lateral’den görünümü. 1.For. ovale 2. For. orbitorotundum 3. Os temporale’nin proc. zygomaticus’u 4.Arcus zygomaticus 5. Proc. jugularis 6. For. ethmoidale 7. For. opticum 8. Hamulus pterygoideus 9. Os pterygoideum 10. Proc. muscularis 11.Porus acusticus externus 12. Proc. styloideus 13.Os frontale’nin proc. zygomaticus’u 14. Os zygomaticus’un proc. frontale’si 15. Planum temporale 16. Fossa temporalis

Os frontale: Os frontale (Şekil 1/4) caudal’de os parietale, cranial’de os nasale tarafından sınırlandırılmıştı. Orta çizginin her iki yanında en çıkıntılı yer olan tuber frontale’ler (Şekil 1/10) bulunmaktaydı. Sutura interfrontalis (Şekil 1/7) caudal yarımda testere dişi şeklinde olup, cranial yarımda düz bir çizgi halindeydi. Sutura nasofrontalis (Şekil 1/8) U şeklindeydi. Foramen supraorbitale’ler (Şekil 1/3) her iki yarımda da tekti ve bu delikler interfrontal dikişe eşit uzaklıkta yerleşmişlerdi. Hasak koyunu boynuzsuz olup ossa cranii’nin os frontale’si düzeyinde, sutura coronalis’in anterior kısmında, yabani koyunlardaki boynuz çıkıntılarının bulunduğu bölgede bir fossa (Şekil 1/1) yapısı bulunmaktaydı. Sulcus supraorbitalis (Şekil 1/2) orbita’nın dorso-mediali düzeyinde for. supraorbitalis (Şekil 1/3)’e doğru uzanmaktaydı. Orbita (Şekil 1/9) margo supraorbitalis ve margo infraorbitalis tarafından sınırlandırılmaktaydı. Processus zygomaticus (Şekil 3/13), os zygomaticum’un proc. frontalis’i (Şekil 3/14) ile birleşerek orbita girişini yan ve arkadan kısmen kapatmaktaydı. Os frontale'nin proc. zygomaticus'unun teşkil ettiği orbita kenarının bariz bir şekilde çentikli olduğu gözlenmekteydi (Şekil 3/13).

Os temporale: Neurocraniumun kısmen yan kısmen de alt kısmının oluşumuna katılmaktaydı. Temporal kemiğin pars petrosa, pars tympanica ve pars squamosa olmak üzere 3 parçası bulunmaktaydı. Squama occipitalis üzerinde küçük ve küt bir protuberantia occipitalis externa (Şekil 4/4) yer almaktaydı. Os temporale’nin pars tympanica’sında proc. jugularis (Şekil 3/5) ve proc. styloideus (Şekil 3/12) arasında yer alan bulla tympanica (Şekil 2/1) yanlardan basık ve ovaldi. Bulla tympanica’nın önünde uzun ve ince bir çıkıntı halinde proc. muscularis (Şekil 2/16, 3/10) bulunmaktaydı. Porus acusticus externus (Şekil 3/11) ile bulla tympanica (Şekil 2/1) arasında proc. styloideus (Şekil 3/12) bulunmaktaydı. Meatus acusticus externus'un ekseninin yönü lateral ve hafif öne doğruydu. Os temporale’nin pars squamosa’sı düzeyinde bir oluk şeklinde fossa mandibularis (Şekil 2/2) bulunmaktaydı. Tuberculum articulare’nin arkasında belirgin bir for. retroarticulare (Şekil 2/17) mevcuttu. Processus retroarticularis'in (Şekil 2/18) lateral yarımı medial’den daha alçak bir çıkıntı şeklindeydi. Fossa temporalis (Şekil 3/16), arkadan bakıldığında equide ve carnivor’larda olduğu gibi dış yana doğru kuvvetli bir konveksite göstermeyip hemen hemen düz denecek bir halde bulunmaktaydı. Os temporale’nin proc. zygomaticus’u (Şekil 3/3) os zygomaticus’un proc. temporalis’i ile birleşerek arcus zygomaticus’u (Şekil 3/4) oluşturmaktaydı. Neurocranium’un iç yüzünde crista petrosa ile crista squamosa birbirlerine sık bir temasla intibak etmişti.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 4: Cranium’un caudoventral’den görünümü 1.Crista occipitalis externa 2. Fossa condylaris dorsalis 3. Condylus occipitalis 4.Protuberantia occipitalis externa

Os parietale: Planum parietale (şekil 1/6) ve onun altında ve yanında bulunan planum temporale (Şekil 3/15)’den oluşmuştu. Planum temporale, planum parietale'den daha dardı.

Os pterygoideum (Şekil 3/9): Os basisphenoidale’nin proc. pterygoideus’u (Şekil 2/12) ile os palatinum’un lamina perpendicularis’ine (Şekil 2/11) birleşmiş bir kemik olup, hamulus pterygoideus (Şekil 3/8) kare şeklinde bir çıkıntı göstermekteydi.

Os ethmoidale: Os ethmoidale’de kayda değer morfolojik ayrımlar tespit edilmedi. Sadece, ethmoturbinalia, genel seyri itibari ile dorsal’e doğru hafif bir kamburlaşma göstermekteydi. Os ethmoidale’de, os palatinum ve septum nasi’nin posterior’u düzeyinde ince ve yaprak şekilli bir yapı olan lamina perpendicularis (Şekil 2/11) bulunmaktaydı. Bu yapı ile os ethmoidale iki yan yarıma ayrılmıştı. Lamina perpendicularis’in arka kısmı crista galli’yi oluşturmaktaydı.

Vomer (Şekil 2/19): Hasak’ta vomer’in nasal ucu fissura palatina'nın caudal bitiminde sonlanmaktaydı. Ala vomeris os pterygoideus'un en nasal ucundan başlayıp, aşağı yukarı ethmoid kemiğinin lamina transversa'sının ön kenarı hizasına kadar devam etmekteydi.

Os frontale’nin dış yüzeyinin Anadolu yaban koyunlarında Akkaraman koyunundan daha düz olduğu bildirilmiştir¹¹. Çalışmada Hasak koyun tipine ait kemiklerde bu yüzeyin daha dışbükey olduğu tespit edildi. Sarma^13, Kagani keçisinde sutura interfrontalis’in tüm uzunluğunca testere dişi şeklinde olduğunu bildirmiştir. Çalışmada interfrontal sutura’nın caudal yarımda testere dişi şeklinde, cranial yarımda ise düz bir çizgi şeklinde olduğu gözlendi. Evcil ve yabani koyun ve keçilerde sutura frontonasalis’in V şeklinde olduğu bildirilirken^10,13-15, HASAK’ta bu suturanın U şeklinde olduğu gözlendi. Kagani keçisinde foramen supraorbitale’lerin her iki yarımda da tek olduğu, sutura interfrontalis’e eşit uzaklıkta dorsolateral yüzde ve orbita’nın dorsal kenarından yaklaşık 2 cm uzakta yerleştikleri bildirilmiştir¹³. Borthakur¹⁶ Assam keçisinde for. supraorbitale’nin 2 adet olduğunu ve bunun da tür varyasyonundan kaynaklandığını belirtirken, May¹⁷ koyunlarda for. supraorbitale’nin her iki yarımda da tek olarak bulunduğunu bildirmiştir. Çalışmada foramen supraorbitale’lerin her iki yarımda tek olduğu ve sutura interfrontalis’e eşit uzaklıkta bulundukları gözlendi. For supraorbitale'nin orbita içine açılan ağzı ile orbita dışındaki ağzı, karaca’da aynı transversal düzlem üzerinde bulunduğu halde^18, Hasak’ta orbita içindeki ağzının daha geriye kaymış olarak bulunduğu gözlendi. Yalçın ve Lök¹¹ Anadolu yaban koyunlarında sulcus supraorbitalis’in oldukça belirgin, orbita’nın ise büyük olduğunu ifade etmişlerdir. Os frontale'nin proc. zygomaticus'unun teşkil ettiği orbita kenarının karacada nisbeten düz olduğu bildirilirken^18, Hasak’ta diğer küçük ruminantlardaki gibi aynı kenarın bariz bir şekilde çentikli olduğu gözlendi.

Crista occipitalis externa’nın yabani koyunlarda genel olarak düz ve belirsiz olmasına karşın, evcil koyunlarda genelde dorsal düzeyde ve daha belirgin olduğu gözlenmiştir. Bunun yanında evcillerde dorsal’den for. magnum’a uzanan ucunun belirsiz olduğu bildirilmiştir¹¹. Çalışmada bu oluşum dorsal’de daha keskin bir crista halinde gözlenirken orta kısımda hafifçe kalınlaştığı ve for. magnuma doğru belirsizleşmeye başladığı gözlendi. Protuberantia occipitalis externa koyunda geniş ve küt^17, keçide keskin ve sivri¹³ leoparda küçük ve çift¹⁹ olarak squama occipitalis’in external lamina externa’sı üzerinde bulunmaktaydı. Çalışmada bu çıkıntı küçük ve küt olarak squama occipitalis üzerinde bulunmaktaydı.

Schaffer ve Reed^20, yaban koyunlarının genelde cranial kemiklerinin ve bunun yanında boynuz, os frontale, ve sinus cornualis’ler açısından, evcil formlara göre morfolojik açıdan daha büyük olduğunu ileri sürmüşlerdir. Yalçın ve Lök¹¹ erkek yaban koyunlarındaki boynuz yapısının supra-cervical pozisyonda olduğunu ve dişi yaban koyunlarında bu düzeyde bir tümsek yapısının, dişi evcil koyunlarda ise aynı düzeyde bir fossa yapısının bulunduğunu, Akkaraman ırkı koyunların genelde erkeklerinin boynuzlu, dişilerinin ise boynuzsuz olduğunu bildirmişlerdir. Çelik²¹ evcil koyunlara nazaran, yabani koyunların boynuzlarındaki morfolojik farklılıkların sebebinin, muhtemelen erkeklerinin kavgaları esnasında beynin dış travma etkilerinden korunması açısından avantaj sağlaması olduğu görüşünü savunmuştur. Evcil koyunlarda bu davranış şekillerinin daha az gözlendiği bildirilmiştir. Bu çalışmada Hasak koyununun boynuzsuz olup boynuz çıkıntısının yerinde bir fossa yapısının bulunduğu gözlendi.

Akkaraman koyununda, fossa condylaris dorsalis ve ventralis’in her ikisinin de oldukça derin ve belirgin olduğu, fossa condylaris ventralis’in lateral’i düzeyindeki incisura jugularis’in ise belirgin olarak gözlendiği bildirilmiştir¹¹. Çalışmada fossa conylaris ventralis’in, fossa condylaris dorsalis’e göre daha derin ve belirgin olduğu gözlendi. Fossa condylaris ventralis’in lateral’i düzeyindeki incisura jugularis ise oldukça belirgin olarak gözlenmekteydi. Karacada proc. jugularis'in dorsal yarımının cranial kenarının, proc. styloides ile temas halinde bulunduğu, koyun ve keçide ikisinin (proc. styloides ile proc. jugularis) arasına buIla tympanica'nın caudal kısmının girmiş olduğu ve karacada proc. jugularis'lerin serbest ucunun, küçük ruminant’larınkinden daha sivri olduğu bildirilmiştir¹⁸. Çalışmada Hasak’ta proc. jugularis ve proc. styloideus arasında temas olmadığı, ikisinin arasına bulla tympanica'nın caudal kısmının girmiş olduğu gözlendi.

Kafa kemiklerinin cavum cranii yüzünde özellikle pars petrosa’nın Anadolu yaban koyunlarında oldukça büyük olduğu bildirilmiştir. Crista tentorica’nın, Akkaraman koyunlarında keskin ve yay tarzında bir şekle sahip olduğu ifade edilmiştir¹¹. Çalışmada da benzer bulgular elde edildi. Bulla tympanica’nın O. g. anatolica örneklerinde, evcil koyun formlarına nazaran daha büyük ve net bir şekilde gözlendiği, aynı zamanda bu yapının Anadolu yaban koyunlarında biraz daha şişkince olduğu, O. aries örneklerinde ise daha yassı bir morfolojik özellik gösterdiği bildirilmiştir¹¹. Çalışmada aynı oluşumun Hasak’ta yassı bir yapıya sahip olduğu gözlendi.

Karacanın fossa temporalis'ine caudal’den bakılacak olursa, dış yana doğru çok konveks olduğu, adeta equide ve carnivor’larda olduğu gibi çok kabarık, oval bir kase teşkil ettiği bildirilmiştir^18,22. Hasak’ta ise aynı yerin dış yana doğru kuvvetli bir konveksite göstermediği hatta hemen hemen düz denecek bir halde olduğu gözlendi. Fossa temporalis’in yak’ta derin^23, öküzde daha geniş^22, Buffaloda derin fakat kısa^24, Kagani keçisinde derin ve geniş^13, Assam keçisinde ise¹⁶ sığ ve uzamış olduğu bildirilmiştir. Çalışmada fossa temporalis’in derin olduğu gözlendi. Kagani keçisinde fossa temporalis’in caudomedial yüzü üzerinde sağ tarafta bir, sol tarafta iki adet delik^13, minthun (Bos Frontalis)’da ise temporal kanala açılan 4-5 adet delik²⁵ bulunduğu bildirilmiştir. Çalışmada Hasak’ta fossa temporalis üzerinde 2 adet delik tespit edilmiştir.

Araştırmacılar, fossa mandibularis’in evcil koyun ırklarında daha çukur olduğunu ve facies articularis’in evcil koyunlarda daha dış bükey olmasına karşın, yabani koyunlarda daha düz olduğunu gözlemlemişlerdir. Paralel olarak, fossa mandibularis’in posterior kısmını sınırlayan proc. retroarticularis’in de evcil koyunlarda çok daha belirgin olduğunu bildirmişlerdir¹¹. Çalışmada fossa mandibularis derin olmasına karşın facies articularis’in daha düz olduğu gözlendi. Processus retroarticularis'in gerek medial, gerek lateral yarımının, karacada hemen hemen aynı yükseklikte olduğu^18, koyunda lateral’dekinin medial’dekinden biraz daha alçak; keçide ise aynı kısmın (lateral yarım) çok daha alçak adeta bir linea halinde olduğu bildirilmiştir²⁶. Çalışmada lateral yarımın medial’den daha alçak bir çıkıntı şeklinde olduğu gözlendi.

Meatus acusticus extermus'un ekseninin yönünün karacada caudolateral ve dorsal; koyun ve keçide ise lateral ve pek hafif öne doğru olduğu bildirilmiştir^18,26. Hasak’ta lateral ve hafif öne doğru olduğu gözlenmiştir. Koyun ve keçide meatus acusticus extermus'un her tarafının kapalı olduğu, karacada caudo-dorsal tarafının açık olduğu ve proc. retrotympanicus tarafından kapatıldığı bildirilmiştir^18,26. Hasak’ta da meatus acusticus externus’un tamamen kapalı olduğu ancak caudal kısmının nispeten daha kısa olduğu gözlenmiştir. Karacada meatus acusticus externus’un yönü lateral ve hafif caudodorsal^18, Hasak’ta ise lateral fakat aynı zamanda hafif oroventral’di.

Tuberculum musculare yaban koyunlarına nazaran evcil koyunlarda synchondrosis sphenoocipitalis düzeyinde dikkat çekici bir şekilde ve çok daha belirgin bir anatomik yapı olarak gözlenmiştir. Ancak bunun yanında os occipitale’nin pars basilaris’i ile condylus occipitalis’leri arasında, tuberculum musculare’nin hemen posterior’u ve bulla tympanica’nın posterio-medial’i düzeyinde her iki yönlü bir tuberculum yapısı da bildirilmiş ve bu oluşumun Anadolu yaban koyunlarında çok daha belirgin olduğu tespit edilmiştir¹¹. Ancak bu median tuberkül yapısı’nın, tuberculum pharyngeum adıyla sadece carnivorlarda⁶ ve insanlarda²⁷ bulunduğu bildirilmiştir. Diğer yandan May¹⁷9, bu oluşumun evcil koyunlarda mevcut olduğunu ve basilar bir tuberkül tarzında gözlendiğini bildirmiştir. May¹⁷’in bu sonuçları, bu çalışmadaki bulgularla uyum içerisindeydi. Yalçın ve Lök¹¹ bu tuberkülum’un tam ortası düzeyinde, for. magnum’dan anterior olarak uzanan longitudinal bir sulcus yapısının gözlendiğini ve bu oluk yapısının evcil koyunlarda yabani formlara göre biraz daha belirgin olduğunu bildirmişlerdir. Bu çalışmada da bu tuberkül ile tuberculum musculare arasında belirgin bir sulcus yapısı gözlendi.

Evcil koyunlarda for. ovale ve for. sphenopalatinum’un, yabani koyunlarda ise for. orbitorotundum’un daha büyük olduğu ifade edilmiştir¹¹. Çalışmada for. orbitorotundum’un daha büyük olduğu gözlendi. Yalçın ve Lök¹¹ inceledikleri Akkaraman koyununa ait kafa örneklerinden sadece iki tanesinde (ergin), for. ovale’nin lateral ve medial düzeylerinde iki adet küçük çıkıntı bulunduğunu, for. ovale’nin genel şekli ve büyüklüğü itibariyle, hemen hemen Akkaraman koyunu örneklerinin hepsinde bireysel morfolojik varyasyonlar gösterdiğini gözlemlemişlerdir. Çalışmada os basisphenoidale’nin os ala’sı düzeyinde yuvarlak şekilli bir for. ovale gözlendi.

Hasak melez koyun tipi ile ilgili herhangi bir makroanatomik çalışma mevcut değildir. Çalışmada bu koyun tipine ait neurocranium’ların makro-anatomik yapısı incelenerek, Hasak koyun tipi ile diğer koyun ırklarının neurocaranium’ları arasındaki benzerlik ve farklılıklar karşılaştırılmıştır. Bu çalışmanın daha sonraki araştırmalara kaynak teşkil edeceği görüşüne varılmıştır.

1) Tekin ME, Gürkan M, Karabulut O, Düzgün H. Performance testing studies and the selection of Hasmer, Hasak, Hasiv and Linmer crossbreed sheep types. III. Fattening Performance. Turk J Vet Anim Sci 2005; 29: 67-73.

2) Akmaz A, Tekin ME, Kadak R, Akçapınar H. 1999. Anadolu (Konya) Merinosu, Hampshire Down x Anadolu Merinosu, Alman Siyahbaş x Anadolu Merinosu F1 ve G1 kuzularında besi ve karkas özellikleri. Turk J Vet Anim Sci 1999; 23: 507-517.

3) Akmaz A, Tekin ME, Tepeli C, Kadak R. Alman Siyahbaş X Akkaraman ve Hampshire Down X Akkaraman melezi (F1 ve G1) erkek kuzularının besi performansı ve karkas özellikleri. Turk J Vet Anim Sci 2000; 24: 7-17.

4) Zeder MA. A view from the Zagros: New perspectives on livestock domestication in the fertile crescent. In: Vigne JD, Peters J, Helmer D. (Editors). The first steps of animal domestication. New archaeological approaches. Oxford, UK: Oxbow Books 2005: 125-146.

5) Taşbaş M, Tecirlioğlu S. Maserasyon tekniği üzerinde araştırmalar. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 1996; 12: 324-330.

6) NAV. Nomina anatomica veterinaria, international committee on veterinary gross anatomical nomenclature. 5th Edition, USA: Pub. by the Ed. Com. Hannover, Columbia, Gent, Sapparo, 2005.

7) ICZN. International code of zoological nomenclature, international commission on zoological nomenclature. 4th Edition, UK: Pub. by the Ed Com the Natural History Museum, Cromwell Road, L Cromwell Road, London, SW7 5BD, 1999.

8) Kaya MA. Bozdağ (Konya)\'da yaşayan Anadolu yaban koyunu Ovis orientalis anatolica (Mammalia: Artiodactyla)\'nın biyolojisi. Doktora Tezi, Konya; Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 1989.

9) Kaya MA, Bunch TD, Konuk M. On Konya wild sheep, Ovis orientalis anatolica, in the Bozdağ protected area. Mammalia. 2004; 68(2-3): 229-232.

10) Yalçın H, Kaya MA. Anadolu’nun gerçek sahipleri Anadolu yaban koyunu (Ovis gmelini anatolica). Selçuk Üniv, Selçuk Bakış 2008; 11: 75-81.

11) Yalçın H, Lök S. Anadolu yaban koyunu (Ovis gmelini anatolica) ve Akkaraman koyununun (Ovis aries) kafa kemikleri üzerinde karşılaştırmalı makro-anatomik araştırma. Atatürk Üniversitesi Vet Bil Derg 2009; 4(3): 147-162.

12) Zohary D, Tchernov E, Horwitz LK, 1998. The role of unconscious selection in the domestication of sheep and goats. J Zool Lond 2005; 245: 129-135.

13) Sarma K. Morphological and craniometrical studies on the skull of Kagani goat (Capra hircus) of Jammu Region. Int J Morphol 2006; 24(3): 449-455.

14) Kaya MA. Bozdağ’da yaşayan Anadolu yaban koyununun morfolojisi, ağırlık artışı, boynuz ve diş gelişimi. J Zool 1991; 15: 135-149.

15) Yalçın H, Kaya MA, Arslan A. Comparative geometric morphometrics on the mandibles of Anatolian wild sheep (Ovis gmelini anatolica) and Akkaraman sheep (Ovis aries). Kafkas Üniv. Vet. Fak. Derg 2010; 16(1): 55-61.

16) Borthakur S. Post-natal study on the skull of Assam goat (Capra hircus) with an emphasis on sexual dimorphism. PhD. Thesis, Assam Agril University, Khanapara, Guwahati, 1990.

17) May NDS. The Anatomy of the sheep. 2nd Edition, Australian, Brisbane: University of Queensland Press, 1964.

18) Gültekin M. Karaca ile küçük evcil ruminantların iskelet kemikleri arasındaki anatomo-morfolojik ayrımları üzerinde incelemeler. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 1962; 9(3-4): 6-25.

19) Sarma K, Nasiruddulah N, Islam S. Anatomy of the skull of leopard cat (Felis bengalencis). Indian J Anim Sci 2001; 71: 1011-1013.

20) Schaffer WM, Reed CA. The coevolution of social behavior and cranial morphology in sheep and goats (Bovidae, caprini). In: Williams PW.(Editor). Pub. Field Museum of Natural History, Fieldiana Zoology. No:1146, 1972; 61: 1-88.

21) Çelik M. Radyotelemetri ve gözlem araçları kullanarak Anadolu yaban koyunlarının (Ovis gmelinii anatolica) bazı davranış özelliklerinin araştırılması. Doktora Tezi, Konya; Selçuk Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü. 2004.

22) Getty R. The anatomy of the domestic animals. Vol. 1,2,5th Edition, Philadelphia: Saunders Company 1975: 1472- 1474.

23) Archana Sudhakar LS, Sharma DN. Anatomy of the skull of yak (Bos gruniens). Indian J Vet Anat 1998; 10: 5-9.

24) Sharma DN, Gupta SK. Equine cephalometry. Centaur 1990; 6: 86-89.

25) Borthakur S, Sarma K, Bhattacharya M. Anatomy of the skull of mithun (Bos frontalis). Indian J Vet Anat 2000; 12: 1-5.

26) Doğuer S. Tiftik bölgesinde bulunan dağlıç ve karaman koyunları ile tiftik ve kıl keçi iskeletlerinin sabit anatomik farkları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1952.

27) Dursun N. Veteriner Anatomi I, II, III. Ankara: Medisan Yayınları, 2002.