Gereç ve Yöntem: Çalışmaya 390-450 gram ağırlığında 20 adet yetişkin dişi Spraque Dawley rat dahil edildi. Ratlar kontrol (n=10) ve stres (n=10) grubu olmak üzere 2 eşit gruba ayrıldı. Çalışmanın başlangıcında tüm deneklerin ağırlık ölçümleri yapıldı. Tüm ratların sağ-sol alt çene 1.molar dişleri etrafına, genel anestezi altında ipek sütürler dişeti altında olacak şekilde yerleştirildi ve sütürler dişlerin mezialinde düğümlendi. Kontrol grubu ratlara 28 günlük deney süresince ek her hangi bir işlem uygulanmazken, stres grubu ratlara günlük 2.5 saat kısıtlama stresi uygulandı. Yirmi sekiz günlük deney süresinden sonra ratların ağırlık ölçümleri yapıldı, ardından denekler derin anestezi altında sakrifize edildi. Tüm ratların alt sağ-sol çeneleri radyolojik kemik yıkımlarının belirlenmesi amacıyla alındı. Ayrıca tüm deneklerin kan serumlarından kortizol değerleri biyokimyasal analiz ile belirlendi. Veriler ortalama ve standart sapma kullanılarak ifade edildi. Verilerin istatistiksel analizinde student-t testi kullanıldı.

Bulgular: Radyolojik kemik yıkımı analizleri sonucunda meziyal ve distal kemik yıkımı yüzdeleri açısından gruplar arasında istatistiksel bir fark tespit edilmedi (P>0.05). Stres grubunun ağırlık ortalamaları kontrol grubundan düşük tespit edildi (P<0.05). Kan serum kortizol değerleri stres grubunda kontrol grubuna göre yüksek tespit edildi (P<0.05).

Sonuç: Radyolojik verilere göre 28 günlük kısıtlama stresinin periodontal doku yıkımı üzerinde bir etkisi tespit edilememiştir. Ayrıca kısıtlama stresi deneklerde stres belirteci olan serum kortizol düzeylerinde artışa neden olmuştur ve bir diğer stres belirteci olan kilo kaybına yol açmıştır.

Stres, kişi üzerinde fizyolojik ve psikolojik etkiler yaratan, baskı oluşturan dış uyaranlar ile ortaya çıkan durumları tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Araştırmalar stresin fizyolojik, endokrinolojik, immünolojik ve davranışsal etkileri ile vücudun temel homeostatik mekanizmalarını etkilediğini göstermektedir. Bu özellikleri ile stres tıbbi açıdan birçok hastalıkla da ilişkilendirilmiştir ^7,8. Stres, periodontitisin ilerlemesinde katkısı olabilecek bir faktördür. Stres, periodontal dokuların sağlığını sigara, alkol kullanımı, kötü ağız hijyeni gibi yaşam kalitesini düşüren durumlara neden olarak etkileyebilmektedir. Bunun yanında stres, konak dokularının immün cavabını da bozarak periodontal sağlığı olumsuz etkileyebilecek bir faktördür. Psikolojik stres hücresel immün cevabı 3 yol ile baskılamaktadır: Hipotalomus vasıtasıyla pitüatör bezden salgılanan adrenalin yolağı, nöropeptidlerin periferal salınımı, adrenalin-noradrenalin salınımının sempatik sinir sistemini etkileri ile psikolojik stres hücresel immün sistemi baskılamaktadır ^8-13.

Kortizol adrenal bezden salınan steroid türevli bir hormondur. Stres ile bağlantılı anahtar hormon olarak bilinmektedir. Vücutta stresin belirlenmesinde kullanılan bir hormon olarak bilinmesinin yanında pitiüatör bezden salınan adrenokortikotropik hormon tarafından kontrol edilmektedir. Kortizol hormonunun seviyesi stres ve hastalık dönemlerinde artış göstermektedir ^9,10.

Bu deneysel çalışmanın amacı kıstlama stresine maruz bırakılan ratlarda periodontal doku yıkımının radyolojik ve biyokimyasal incelenmesidir.

Çalışmada 20 adet, 12 aylık, 390-450 gram ağırlığında sprague dawley dişi, yetişkin rat kullanıldı. Denekler Fırat Üniversitesi Deneysel Araştırmalar Merkezinden temin edildi. Tüm deneklere deney süresince aynı şartlar altında bakıldı (12 saat gün ışığı-12 saat karanlık, 25 derece sıcaklık, çeşme suyu, standart yem). Deney süresince tüm hayvanlar havalandırma tertibatı olan odalarda özel plastikten yapılmış kafeslerde barındırıldı. Denekler rastgele 2 gruba ayrıldı;

Kontrol Grubu (n=10): Deneklerin sağ ve sol 1. molar dişlerinin etrafına genel anestezi altında (10 mg/kg Xylazine®, 40 mg/kg ketamin), deneysel periodontitis oluşturmak amacıyla ipek sütür subgingival bağlanarak dişlerin mezialinde düğümlendi ⁶. Tüm denekler 28 günlük deneysel periodontitis oluşturma sürecinden sonra sakrifize edildi ¹².

Deney Grubu (n=10): Deneklerin sağ ve sol 1. molar dişlerinin etrafına genel anestezi altında (10 mg/kg Xylazine®, 40 mg/kg ketamin), deneysel periodontitis oluşturmak amacıyla ipek sütür subgingival bağlanarak dişlerin mezialinde düğümlendi ⁶. Tüm denekler 28 günlük deneysel periodontitis oluşturma sürecinde günlük 2,5 saat özel aparatlar vasıtasıyla kısıtlama stresine maruz bırakıldı (Şekil 1). Tüm denekler 28 günlük deneysel periodontitis sürecinden sonra sakrifize edildi ¹². Deneklerin derin anestezi altında sağ ve sol alt çeneleri kas dokularında uzaklaştırılarak alındı ve kalplerinden kan alınarak serum örnekleri elde edildi, serum örnekleri analiz gününe kadar –80 ⁰C’de bekletildi.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: Deneklere kıstlama stresi uygulanması

Radyolojik Analizler: Rayolojik analizler yapılırken ekspojur parametrelerinin ayarlanması için lingual yüzeyden birkaç çekim yapıldı. Uzun kon (dik açı) tekniği kullanılarak, 60 kV, 4 mA, 0.05 sn süre ile konun yeri değiştirilmeden çekimler yapıldı. Radyografi işlemleri için Belmont Phot-X II (Japon) marka periapikal röntgen cihazı ve Digora Optime (Finlandiya) fosfor plak tarama sistemi kullanıldı. Radyografik imajlar üzerinde ölçümlerin standardizasyonu için tüm çekimlerde ratların yanına standart boyda metal bir obje yerleştirildi. Elde edilen radyografik imajlarda mesial ve distal kemik boyutlarının ölçümü için Image J (Amerika Birleşik Devletleri) programı kullanıldı. Ölçümler Akman ve ark. ⁴’nın tarafından yapılan çalışmaya göre planlandı. Radyografik görüntülerin ölçümlerinde altı anatomik nokta esas alındı. Mesial tüberkülün en üst noktası (a), mesial alveol kret tepesi (b), mesial kök ucu (c), distal tüberkülün en üst noktası (d), distal alveol kret tepesi (e), distal kök ucu (f). Boyutsal olarak a-b, a-c, d-e ve d-f noktaları arası mesafe ölçüldü ve oranlanarak (a-b/a-c, d-e/d-f) kemik yıkım yüzdeleri belirlendi (Şekil 2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 2: Kemik yıkım analizlerinde kullanılan ölçümler. Meziyal Kemik Yıkım Yüzdesi: a-b/a-c, Distal Kemik Yıkım Yüzdesi: d-e/ d-f

Biyokimyasal Analizler: Deneklerin derin anestezide kalplerinden elde edilen kan serumlarından kortizol analizleri Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Merkezi Radyolojik Analizler: Rayolojik analizler yapılırken ekspojur parametrelerinin ayarlanması için lingual yüzeyden birkaç çekim yapıldı. Uzun kon (dik açı) tekniği kullanılarak, 60 kV, 4 mA, 0.05 sn süre ile konun yeri değiştirilmeden çekimler yapıldı. Radyografi işlemleri için Belmont Phot-X II (Japon) marka periapikal röntgen cihazı ve Digora Optime (Finlandiya) fosfor plak tarama sistemi kullanıldı. Radyografik imajlar üzerinde ölçümlerin standardizasyonu için tüm çekimlerde ratların yanına standart boyda metal bir obje yerleştirildi. Elde edilen radyografik imajlarda mesial ve distal kemik boyutlarının ölçümü için Image J (Amerika Birleşik Devletleri) programı kullanıldı. Ölçümler Akman ve ark. ⁴’nın tarafından yapılan çalışmaya göre planlandı. Radyografik görüntülerin ölçümlerinde altı anatomik nokta esas alındı. Mesial tüberkülün en üst noktası (a), mesial alveol kret tepesi (b), mesial kök ucu (c), distal tüberkülün en üst noktası (d), distal alveol kret tepesi (e), distal kök ucu (f). Boyutsal olarak a-b, a-c, d-e ve d-f noktaları arası mesafe ölçüldü ve oranlanarak (a-b/a-c, d-e/d-f) kemik yıkım yüzdeleri belirlendi (Şekil 2).

Biyokimyasal Analizler: Deneklerin derin anestezide kalplerinden elde edilen kan serumlarından kortizol analizleri Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Merkezi

Deneklerin Ağırlık Ortalamaları: Deneyin sonunda deneklerin ağırlık ortalamaları değerlendirildiğinde stres uygulanan grupta deney düzeneğinin başlangıcına göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde olmasa da ağırlık kaybı meydana gelmiştir (P>0.05). Kontrol grubunda deneysel düzeneğin başlangıcına göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde olmasa da ağırlık artışı meydana gelmiştir (P>0.05), (Tablo 1).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Grupların deneyin başlangıcında ve sonundaki ağırlık ortalamaları

Radyolojik Bulgular:Deneklerin radyolojik analizinde kontrol grubunda 16 deney grubunda 14 yarım çene değerlendirmeye tabi tutuldu. Deneklerin alt çene 1. molar dişlerinde mezial ve distal kemik yıkım yüzdeleri değerlendirildiğinde stres ve kontrol grubu arasında istatistiksel düzeyde anlamlı bir farklılığa ulaşılamamıştır (P>0.05) (Tablo 2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Grupların meziyal ve distal periodontal kemik yıkım yüzdeleri

Biyokimyasal Bulgular: Kan serumlarının kortizol analizlerinde stres grubunun kan serum kortizol düzeylerinin kontrol grubuna göre istatistiksel düzeyde anlamlı olacak şekilde yüksek olduğu görülmüştür (P<0.05) (Tablo 3).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Grupların serum kortizol değerleri

Diş plağındaki periodontal patojen bakteriler ve bu bakterilere karşı konak dokularının cevabı arasındaki bozulan denge, peridodontal doku yıkımında temel faktördür. Periodontal hastalıkların doku yıkım mekanizmasındaki biyolojik işleyiş araştırıcıların ilgisini çekmektedir. Hayvan çalışmaları, periodontal hastalıkların karmaşık doku yıkım işleyişinin anlaşılması ve bu hastalıklara uygun tedavi yöntemlerinin ortaya çıkarılması açısından önemli araştırma yöntemleridir ¹⁵. Bu çalışmada bakteri-konak etkileşimi, doku yıkım mekanizması çalışmalarında sıklıkla kullanılan bir yöntem olan in vivo yöntem tercih edilmiştir. Deneysel peridodontitis çalışmalarında maymun, köpek, tavşan, hamster, fare ve rat gibi hayvan türleri kullanılmaktadır ^15-17. Ratlar; kolay üretilebilen, ucuz, kolay ulaşılabilen, steril ortamlarda üretilebilen, dayanıklı, bakımı kolay ve doku cevabı uygulanan ilaca hızlı olmasından dolayı deneysel periodontitis çalışmalarında sıklıkla tercih edilen hayvan türleridir ^11,13-15. Deneysel hayvan çalışmalarında wistar veya spraque dawley rat türleri sıklıkla tercih edilmektedir ^4,5,11,13. Bu çalışmada spraque dawley dişi ratlar kullanılmıştır.

Literatürdeki deneysel periodontitis modelleri incelendiğinde lipopolisakkarit uygulaması, ağı içi bakteriyel gavaj, cerrahi defekt oluşturulması ve ligatür bağlanması gibi yöntemler uygulanmıştır ^16-22. İpek sütürlerin subgingival pozisyonda dişin etrafında bağlanılarak kullanıldığı ligatür modeli kolay ve kullanışlı bir modeldir. Subgingival ipek ligatürün kullanıldığı modelde ipek sütürün bağlanması ile birlikte gingival sulkusta oluşan mekanik travma ile doku bütünlüğü bozulur, akut enflamasyon meydana gelir ve konak-plak etkileşimi ile periodontal doku yıkımı görülür. Akut enflamatuvar tablo zamanla kronik bir hal alır. Subgingival alanda zamanla meydana gelen bakteriyel kolonizasyona karşı meydana gelen konak dokularının vermiş olduğu immünolojik cevap enflamatuvar hücre birikimi, kemik yıkan hücrelerin oluşumu, kemik dokusunun yıkımı ve periodontal ataçman kaybı meydana gelir ^6,11,23. Ligatür bağlanarak edilen periodontitiste zamanla meydana gelen plak birikiminin etkisiyle oluşan doku yıkımı doğala daha yakın bir periodontal doku yıkım modelinin elde edilmesini sağlar ^4-6,11,23.

Gaspersic ve ark. ¹¹’nın yaptıkları deneysel çalışmalarında 4 haftalık deneysel periodontitis ve kısıtlama stresi modelini uygulamışlardır. Araştırıcılar deneklere günlük 12 ve 4 saatlik 2 farklı sürede kısıtlama stresi uygulamışlar ve 12 ve 4 saatlik stres gruplarında doku yıkımı açısından herhangi bir fark tespit edememişlerdir. Araştırıcılar stres uygulanan gruplarda kontrollere göre periodontal doku yıkımının ve enflamatuvar hücre infiltrasyonunun daha fazla olduğunu ve kilo kaybının olduğunu rapor etmişlerdir. Bu çalışmada periodontal kemik dokusunun yıkımının radyolojik değerlendirilmelerinde deney ve kontrol grupları arasında fark tespit edilmemiştir. Bu çalışmada Gaspersic ve ark. ¹¹’nın çalışmalarına uygun olarak 28 gün boyunca 2,5 saatlik kısıtlama stresi uygulanmıştır. Semenoff Segundo ve ark. ¹³’nın 12 saat kıstlama stresi uygulayarak yaptıkları deneysel periodontitis çalışmalarında 30 günlük periodontitis modelinden sonra denekelerin radyolojik periodontal doku yıkım miktarını değerlendirdiklerinde (1. molar ve 2. molar dişler arasındaki kemik dokusunun yıkım miktarı) gruplar arasında bir fark tespit edememişlerdir. Bu çalışmadan elde ettiğimiz radyolojik veriler Semenoff Segundo ve ark. ¹³’nın çalışmarını desteklemektedir. Araştırıcılar aynı çalışmada 7. ve 15. günlerde periodontal doku yıkımını değerlendirdiklerinde stres uygulanan deneklerde yıkımın kontrollere göre daha fazla olduğunu ve kısıtlama stresinin ratlarda ilk 15 günlük periyotta periodontal doku yıkımını artırdığını rapor etmişlerdir. Bu çalışmadan elde ettiğimiz radyolojik verilerin gruplar arasında fark göstermemesinin, Semenoff Segundo ve ark. ¹³’nın rapor ettikleri çalışmaya göre deney süresinin 28 gün olmasından kaynaklanabileceğini düşünmekteyiz.

Rat çalışmalarında stres hormonu olarak kabul edilen serum kortizol değerleri incelendiğinde, bu çalışmada; deney grubunda serum kortizol değerleri kontrol grubundan daha fazla tespit edilmiştir ^10-13. Bu çalışmadan elde ettiğimiz biyokimyasal veriler stres uygulamasının başarılı olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda stres uygulanan deneklerde kontrollere göre kilo kaybı görülmüştür. Stres uygulanan deneklerde kilo kaybının görülmesi stres uygulmasının başarılı olduğunu düşündürmektedir ¹¹.

Sonuç olarak, bu çalışmanın sınırlı sonuçlarından yola çıkarak 28 günlük kıstlama stresinin radyolojik incelenen periodontal doku yıkım parametreleri üzerine etkisi tespit edilememiştir. Kısıtlama stresi ratlarda stres belirteci olan serum kortizol artışına ve kilo kaybına neden olmuştur. Stres ve periodontal hastalık ilişkisinin incelendiği daha ileri düzeyde araştırmalara ihtiyaç vardır.

1) Özer Ö, Demiralp B. Periodontitis kardiyovasküler hastalığa neden olur mu? Atatürk Üniv Diş Hek Fak 2005; 15: 62-70.

2) Kaya FA, Özbaş Y, Darı KO, Darı O. Lokalize agresif periodontitiste kombine ortodontik/ Periodontal tedavi - (Bir olgu). Atatürk Üniv Diş Hek Fak 2005; 15:98-102.

3) Salvi GE, Lang NP. Host response modulation in the management of periodontal diseases. J Clin Periodontol 2005; 32 Suppl: 108-129.

4) Akman S, Canakci V, Kara A, et al. Therapeutic effects of alpha lipoic acid and vitamin C on alveolar bone resorption after experimental periodontitis in rats: A biochemical, histochemical, and stereologic study. J Periodontol 2013; 84: 666-674.

5) Kose O, Arabaci T, Kara A, et al. Effects of melatonin on oxidative stress index and alveolar bone loss in diabetic rats with periodontitis. J Periodontol 2016; 8: e82-90.

6) Dundar S, Eltas A, Hakki SS, et al. Dietary arginine silicate inositol complex inhibits periodontal tissue loss in rats with ligature-induced periodontitis. Drug Des Devel Ther 2016; 10: 3771-3778.

7) Altıntepe SS, Develioğlu H. Emosyonel stresin periodontal hastalık üzerine etkileri. Atatürk Üniv Diş Hek Fak Derg 2012; 22: 306-316.

8) Üner C, İlhan D, Çağlayan F. Stresin periodontal dokular üzerindeki etkisi. Turkiye Klinikleri Journal of Periodontology-Special Topics 2015: 1: 47-53.

9) Jaiswal R, Shenoy N, Thomas B. Evaluation of association between psychological stress and serum cortisol levels in patients with chronic periodontitis-Estimation of relationship between psychological stress and periodontal status. Journal of Indian Society of Periodontology 2016; 20: 381.

10) Cakmak O, Tasdemir Z, Aral CA, Dundar S, Koca HB. Gingival crevicular fluid and saliva stress hormone levels in patients with chronic and aggressive periodontitis. J Clin Periodontol 2016; 43: 1024-1031.

11) Gaspersic R, Stiblar-Martincic D, Skaleric U. Influence of restraint stresson ligature-induced periodontitis in rats. Eur J Oral Sci 2002; 110: 125-129.

12) Breivik T, Thrane Ps, Murison R, Gjermo P. Emotional stress effects on immunity, gingivitis and periodontitis. Eur J Oral Sci 1996; 104: 327-334.

13) Semenoff Segundo A, Semenoff TADV, Borges ÁH, Pedro FLM, Sakai VT. Methodological model of chronic stress associated with ligature-induced periodontitis in rats: A radiographic study. Brazilian Oral Research 2010; 24: 455-459.

14) Toker H, Ozan F, Ozer H, et al. A morphometric and histopathologic evaluation of the effects of propolis on alveolar bone loss in experimental periodontitis in rats. J Periodontol 2008; 79: 1089-1094.

15) Oz HS, Puleo DA. Animal models for periodontal disease. J Biomed Biotechnol 2011; 2011: 754857.

16) Hasturk H, Goguet-Surmenian E, Blackwood A, Andry C, Kantarci A. 1-Tetradecanol complex: Therapeutic actions in experimental periodontitis. J Periodontol 2009; 80: 1103-1113.

17) Weinberg MA, Bral M. Laboratory animal models in periodontology. J Clin Periodontol 1999; 26: 335-340.

18) Higuchi T, Kinoshita A, Takahashi K, Oda S, Ishikawa I. Bone regeneration by recombinant human bone morphogenetic protein-2 in rat mandibular defects. An experimental model of defect filling. J Periodontol 1999; 70: 1026-1031.

19) Tani-Ishii N, Minamida G, Saitoh D, et al. Inhibitory effects of incadronate on the progression of rat experimental periodontitis by porphyromonas gingivalis infection. J Periodontol 2003; 74: 603-609.

20) Polak D, Wilensky A, Shapira L, et al. Mouse model of experimental periodontitis induced by Porphyromonas gingivalis/Fusobacterium nucleatum infection: Bone loss and host response. J Clin Periodontol 2009; 36: 406-410.

21) Tokunaga K, Seto H, Ohba H, et al. Topical and intermittent application of parathyroid hormone recovers alveolar bone loss in rat experimental periodontitis. J Periodontal Res 2011; 46: 655-662.

22) Rogers JE, Li F, Coatney DD, et al. Actinobacillus actinomycetemcomitans lipopolysaccharide-mediated experimental bone loss model for aggressive periodontitis. J Periodontol 2007; 78: 550-558.

23) Toker H, Ozdemir H, Eren K, Ozer H, and Sahin G. N-acetylcysteine, a thiol antioxidant, decreases alveolar bone loss in experimental periodontitis in rats. J Periodontol 2009; 80: 672-678.