Gereç ve Yöntem: Metodolojik tipte olan çalışma 01.03.2021-30.08.2021 tarihleri arasında bir üniversite hastanesinin genel cerrahi kliniğinde yatan hastalar ile yürütüldü. Çalışmanın örneklemini 100 hasta oluşturdu. Veriler, araştırmacılar tarafından yüz yüze toplandı. Veriler değerlendirilirken tanımlayıcı istatistiksel metotlar kullanıldı. Uyarlanan ölçeğe ilişkin güvenirlik ve yapı geçerliliği için Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) yapıldı. Ölçeğin dil eşdeğerliği çeviri-geri-çeviri teknikleri kullanılarak yapıldı. Kapsam Geçerlilik İndeksi (KGİ) ile değerlendirildi.

Bulgular: Hastaların yaş ortalamasının 49.19±15.6 yıl, %75’inin kadın, %60’ının kronik hastalığı olduğu bulundu. Kapsam Geçerlilik İndeksi 1.00 olarak bulundu. Doğrulayıcı Faktör Analizi’ne göre ölçeğin yapısal denklem model sonucunun (Structural Equation Modeling Results) p=0.000 düzeyinde anlamlı olduğu, ölçeği oluşturan 7 maddeden 1 madde faktör yükü düşük olduğu için ölçekten çıkarıldı (Dilim Şiş) ve geriye kalan 6 maddenin tek boyutlu ölçek yapısıyla ilişkili olduğu belirlendi. Yapılan analizde χ2= 6.039, df=6, RMSEA=0.008, GFI=0.989, AGFI=0.963, CFI=1.000, NFI=0.965, SRMR=0.027 olarak bulundu. Ölçeğin geneli için Cronbach Alpha katsayısı 0.871 olarak bulundu.

Sonuç: Cerrahi Dönem Susuzluğa Bağlı Rahatsızlık Ölçeği Türk toplumuna uyarlanması için yapılan analizlerden elde edilen bulgular, ölçeğin Türkçe formunun güvenilir ve geçerli olduğunu gösterdi.

Susuzluğun, bazal beyinde, homeostazı sürdürmek için çoklu nöronal ve hormonal kontroller ve davranışsal etkileyiciler aracılığıyla iç ortamı düzenleyen temel, ilk istem dışı çalışan mekanizma olarak geliştiği varsayılmaktadır^1,6,7. Bu iç sabitlik tehdit edildiğinde, düzenleyici kontroller sodyum ve su kaybı oranına aracılık etmek için böbreklere, ter ve tükürük bezlerine sinyal verir¹.

Susuzluk, laboratuvar testleriyle, kan osmolaritesi ve antidiüretik hormonun (ADH) düzeyi ile değerlendirilebilir. Teknolojik ilerlemeler, tomografi ve rezonansla elde edilen görüntülerin indüksiyon tekniklerini ve beraberindeki analizini kullanarak ilgili serebral alanların haritalanmasıyla susuzluğu tanımlar⁸.

Susuzluk yaşayan bireyler ağız boşluğu kuruluğunu en hoş olmayan ve en sık görülen rahatsızlık olarak tanımlamaktadır. Bu yüzden, özellikle susuzluğu ölçmek için araçlar geliştirilmiştir⁹. Ameliyat sonrası dönemde hastalar için oldukça rahatsız edici bir durum olan susuzluk hissinin belirlenmesinde ülkemizde kullanılan ölçeğe rastlanmaması Türk toplumu için bu çalışmayı önemli kılmaktadır.

Bu çalışma, “Cerrahi Dönem Susuzluğa Bağlı Rahatsızlık Ölçeği (CDSBRÖ)-Escala de Desconforto da Sede Perioperatória- EDESP)”nin Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışmasının yapılması amacıyla metodolojik tipte gerçekleştirildi.

Araştırmanın Evren ve Örneklemi: Bir üniversitenin Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi/Genel Cerrahi Kliniği’nde yatan hastalar araştırmanın evrenini oluşturdu. Örneklem büyüklüğü ölçekte yer alan madde sayısının (7 madde) en az 5-10 katı olması önerildiğinden^10, bu çalışmada tekrarlı ölçümler olması nedeniyle kayıp yaşanacağı düşünülerek 100 hastaya ulaşıldı.

Veri Toplama Araçları: Veriler Hasta Tanıtım Formu ve Cerrahi Dönem Susuzluğa Bağlı Rahatsızlık Ölçeği ile toplandı. Çalışmada, “Cerrahi Dönem Susuzluğa Bağlı Rahatsızlık Ölçeği (CDSBRÖ)-Escala de Desconforto da Sede Perioperatória- EDESP)”nin dil uyarlaması, güvenirlik ve geçerliği değerlendirildi.

Hasta Tanıtım Formu: Literatür taranarak oluşturulan bu form, yaş, cinsiyet, kronik hastalık durumu, sürekli kullandığı ilaçlar, alkol ve sigara kullanma durumları, cerrahi girişimle ilgili bilgiler; cerrahi açlık süresi, toplam anestezi süresi, cerrahi girişim süresi, ASA sınıflaması, Mallampati Skorlaması, kullanılan anestezik ilaçlar, endotrakeal tüp numarası ve servise geliş saati olmak üzere toplam 14 sorudan oluşmaktadır^2,9.

Cerrahi Dönem Susuzluğa Bağlı Rahatsızlık Ölçeği (CDSBRÖ): Martins ve ark.² tarafından geliştirilen toplam 7 maddeden oluşan 3’lü likert tipi ölçektir. Derecelendirme; Rahatsız etmedi (0), Biraz rahatsız etti ¹ ve Çok rahatsız etti şeklinde yapılmıştır. Ölçeğin alt boyutları yoktur. Yüksek puanlar daha fazla susuzluğa işaret etmektedir. Orijinal ölçek toplamından en düşük 0, en yüksek ise 14 puan alınmaktadır². Ölçek maddelerinden “Dilim Şiş” ifadesinin faktör yükü düşük olduğu için ölçekten çıkarıldı. CDSBRÖ toplamından en düşük 0, en yüksek ise 12 puan alınmaktadır.

Ameliyat sonrası cerrahi kliniğine gelen hastalara, kliniğine ilk geldiklerinde, 30.-60.-120. dakikada CDSBRÖ ölçeği uygulandı. Ayrıca Cerrahi Dönem Susuzluğa Bağlı Rahatsızlık Ölçeği ile birlikte Numerik Derecelendirme Ölçeği (Numeric Rating Scale, NRS) uygulandı. Hastalardan 0 ila 10 arasında susuzluk hislerini puanlamaları istendi.

Verilerin Toplanması: Araştırmanın verileri, araştırmacılar tarafından bir üniversite hastanesi genel cerrahi kliniğinde 01.03.2021-30.08.21 tarihleri arasında yüz yüze görüşme yöntemi ile toplandı.

Verilerin Analizi: Araştırmanın verileri SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows 25 programı ile analiz edildi. Doğrulayıcı Faktör Analizi AMOS (Analysis of Moment Structures) programında yapıldı. Verilerin değerlendirilmesinde sayı, yüzde kullanıldı ve ölçeğe ilişkin güvenirlikler Cronbach Alpha ile incelendi. Uyarlanan ölçeğe ilişkin güvenirlik ve yapı geçerliliği için Doğrulayıcı Faktör Analizi yapıldı.

Dil Geçerliği: Çeviri-geri çeviri tekniği kullanıldı. Bu amaçla orijinal araç, anadili Türkçe olan yurtdışında İngilizce lisans eğitimi görmüş bir kişi, cerrahi hastalıkları hemşireliği alanında çalışmaları bulunan 4 öğretim elemanı tarafından bağımsız olarak İngilizce’den Türkçe‘ye çevrildi. Sonrasında araştırmacılar her madde için en uygun çeviriyi değerlendirerek ortak bir Türkçe metin oluşturdu. Bu aşamada dil, anlam uygunluğu ve kavramda eşdeğerlilik açısından bazı kelime ve tümcelerde gerekli değişiklikler ile Türkçe metin hazırlandı. Geri çeviri yöntemi ile Türkçe’ye çevrilen araç Türkçe ve İngilizce‘yi iyi derecede bilen bir dil bilimci tarafından tekrar İngilizce‘ ye çevrildi. Çevrilen araç orijinal araç ile karşılaştırılarak anlamsal eşdeğerlik sağlandı.

Kapsam Geçerliği: Bu araştırmada cerrahi hastalıkları hemşireliği alanında uzman 9 öğretim üyesi ve bir hemşireden araç maddelerinin kapsamı, Türk toplumuna dil uygunluğu, açıklığı, anlaşılabilirliği yönünden değerlendirmeleri istendi. Kapsam geçerliği için kapsam geçerlilik indeksi (KGİ) belirlendi. Uzmanların aracı değerlendirirken Davis tekniğine göre hazırlanan formu, her bir maddeyi, “1) Madde Uygun Değil, 2) Madde ciddi olarak gözden geçirilmeli, 3) Madde Gözden Geçirilmeli, 4) Uygun şeklinde” dörtlü derecelendirilme seçeneklerinden birini seçerek değerlendirmesi istendi^11,12. Her bir madde değerlendirilirken (1) veya (2) seçeneği seçerek işaretleyen uzmanların sayısı toplam uzman sayısına bölünerek her maddeye ilişkin KGİ 1.00 bulundu.

Yapı Geçerliği: Aracın yapı geçerliğini belirlemede doğrulayıcı faktör analizi tekniği kullanıldı.

Güvenirlik Analizleri
Paralel Form Güvenirliği: Bu yöntem genellikle ölçek oluştururken kullanılır. İki form halinde ve eş değer nitelikte geliştirilen bir ölçeğin aynı gruba bir ya da iki oturumda uygulanmasından elde edilen puanlar arası korelasyonlar Pearson Momentler Çarpımı formülüyle hesaplandı. Ameliyat sonrası cerrahi kliniğine gelen hastaların, kliniğine ilk geldiklerinde, 30-60-120. dakikada CDSBRÖ ölçeği uygulandı. Ayrıca CDSBRÖ ile birlikte NRS uygulandı. Hastalardan 0 ila 10 arasında susuzluk hislerini puanlamaları istendi.

Ölçmenin Standart Hatası: Araçtan elde edilen puanların arasındaki farkların güvenirliği konusunda yapılan yargılar için standart hata değerleri hesaplandı.

İç Tutarlılık: Aracın iç tutarlılık güvenirliği için ölçeğin Cronbach Alfa katsayısı hesaplandı.

Madde Analizi: Madde toplam korelasyon katsayısı için Pearson Momentler çarpımı korelasyon katsayısı hesaplandı.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Hastaların Tanımlayıcı Özellikleri

Hastaların cerrahi açlık süresi katı gıdalar için 19.62±7.23 saat, sıvı gıdalar için ise 16.62±7.42 saat idi. Cerrahi girişim süresi 124.85±41.71 dakika, anestezi süresi 129.75±42.75 dakika olarak görüldü (Tablo 2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Cerrahi Girişimle İlgili Verilerin Dağılımı

Hastaların cerrahi sonrası kliniğe geldiğinde, 30., 60. ve 120. dakikada susuzluk hisleri ile verdikleri puan dağılımları Tablo 2’de gösterilmektedir.

Ölçüm modelinin güvenilirliği, ortalama açıklanan varyans (Average Variance Extracted-AVE) ve bileşik güvenilirlik (Composite Reliability-CR) değerlerine bakılarak sınandı. Ölçüm modelindeki örtük değişkenlerin bileşik güvenilirlik değerinin 0.70 değerinden, AVE değerinin ise 0.50 değerinden yüksek olması gerekmektedir¹³. CR değerinin eşik değer olan 0.70 değerinin üzerinde olduğu ve AVE değeri eşik değer olan 0.50 değerinin üstünde olduğu Tablo 3’ te görülmektedir. Değişkenler arası korelasyonlara ibakıldığında maddelerin faktör yüklerinin 0.30’un üzerinde olduğu ve tüm korelasyon ilişkilerinin anlamlı olduğu görüldü.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Birinci düzey tek faktörlü modele ilişkin sonuçlar

Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ile ölçeğin yapısal denklem model sonucunun (Structural Equation Modeling Results) p=0.000 düzeyinde anlamlı olduğu bulundu. Faktör yükü düşük olduğu için ölçeği oluşturan 7 maddeden 1’i ölçekten çıkarıldı (Dilim Şiş) ve geriye kalan 6 maddenin tek boyutlu ölçek yapısıyla ilişkili olduğu belirlendi (Tablo 3). Modelde iyileştirme yapıldı. İyileştirme yapılırken uyumu azaltan değişkenler belirlendi, artık değerler arasında kovaryansı yüksek olanlar için yeni kovaryansı oluşturuldu. Sonrasında yenilenen uyum indisi hesaplamalarında uyum indisleri için kabul edilen değerlerin sağlandığı tabloda gösterildi (Tablo 4). Doğrulayıcı Faktör Analizi sonucunda Path Diyagramı oluşturuldu (Şekil 1).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Ölçeğin yapısal modelin uyum iyiliği değerleri

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: Birinci düzey tek faktörlü model

Ölçeğin güvenirliği geneli için 0.871 olarak bulundu ve iyi derecede güvenilirliğe sahip olduğu görüldü. Alfa katsayısı gibi iç tutarlılık gösteren diğer bir yöntem Omega 0.876 olarak hesaplandı. Ayrıca iki bölüm arasında pozitif yönde doğrusal bir ilişki de bulundu (r=0.813). Aynı zamanda Guttman Split Half, eşit ve eşit olmayan uzunluk Spearman-Brown katsayıları da Split-half yöntemi ile güvenirlik analizi sonuçlarında hesaplandı (Guttman Split-half=0.896; Equal-length Spearman-Brown=0.897; Unequal-length Spearman-Brown=0.897). Sonuç olarak elde edilen değerler ile ilgili ölçeğin güvenirliğinin yüksek olduğu görüldü (Tablo 5).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 5: Ölçeğin güvenirlik analizi sonuçları

Araştırmada kullanılan ölçeğin normallik analizi sonuçları -0.242 (çarpıklık),-0.840 (basıklık) olarak bulundu. Verilerin çarpıklık ve basıklık değerlerinin ±3 arasında olması normal dağılıma sahip olduğunu göstermektedir.

Paralel formlar yöntemi Pearson korelasyon analizi sonuçları Tablo 6’da verilmiştir. 30. dk ölçüm ile 30. dk NRS ölçüm arasında (r=0.780, p<0.05) ve 60. dk ölçüm arasında ile 60. dk NRS ölçümleri arasında (r=0.782, p<0.05) ve 120. dk ölçüm ile 120. dk NRS ölçümleri arasında (r=0.789, p<0.05) istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişki vardı. Sonuçlar incelendiğinde tüm ölçümlerde paralel formlar ile ilişki olduğu ve NRS ile ölçeğin aynı niteliği ölçtüğü görüldü.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 6: Paralel formlar yöntemi korelasyon analizi sonuçları

Çalışmalar, yoğun bakım üniteleri¹⁵ ve hemodiyaliz hastaları^16,17 gibi belirli sağlık hizmeti ortamlarında susuzluğu değerlendirmek için sınırlı kaynak veya araçların mevcut olduğundan bahsetmektedir. Ülkemizde cerrahi hastalar özelinde, susuzluğun neden olduğu rahatsızlığı ölçmek için onaylanmış bir ölçek veya standartlaştırılmış bir yöntem bulunmamaktadır. Bu durum, cerrahi hasta popülasyonu için uygun bir aracın geliştirilmesi veya uyarlanması ihtiyacını ima etmektedir.

Geçerlik: Dil geçerliği çeviri-geri çeviri yöntemi kullanılarak yapılan Cerrahi Dönem Susuzluğa Bağlı Rahatsızlık Ölçeği kapsam geçerliği için 10 kişiden uzman görüşü (9 Hemşire Öğr. Üyesi, 1 Hemşire) alındı. Ölçeğin kabul edilebilir olması için KGİ değerinin 0.80 değerinden büyük olması beklenmektedir¹¹. Çalışmada Kapsam geçerlik indeksi 1.00 bulundu. Bu sonuca göre ölçekteki maddelerin istenen özellikleri iyi düzeyde ölçebileceği saptanmıştır.

Martins ve ark.² içerik doğrulama sürecinde, “kalın dil” ve “tükürüğüm kalındır” ifadesi ilk turda yüksek bir uyum indeksi elde etmediği, ancak araştırmacılar, susuzluk çeken hastalarla klinik deneyimleriyle desteklenerek bu maddeleri ölçekten çıkarmamayı tercih ettiği bildirilmektedir. Ayrıca güvenilirlik değerlendirmesinde, bu ifadelerin ilgi düzeyi de ölçek içinde doğrulandığını ve hastaların aslında kalın bir dil ve tükürüğü rahatsız edici olaylar olarak algıladıklarını gösterdiği bildirilmektedir. Bu ifade susamış hastalarla yapılan diğer araştırmalarda da tanımlanmıştır^1,18,19. Bu çalışmada “Dilim Şiş” ifadesinin faktör yükü düşük olduğundan dolayı ölçekten çıkarıldı ve geriye kalan 6 maddenin tek boyutlu ölçek yapısıyla ilişkili olduğu belirlendi.

Güvenirlik: Ölçüm modelinin güvenilirliği, AVE ve CR değerlerine bakılarak değerlendirildi. Ölçüm modelindeki örtük değişkenlerin bileşik güvenilirlik değerinin 0.70, ortalama açıklanan varyans değerinin ise 0.50’den yüksek olması gerekmektedir¹³. Bu çalışmada CR değeri eşik değer olan 0.70’den, AVE değerinin ise eşik değer olan 0.50’den yüksek olduğu görüldü. Değişkenler arası korelasyonlar incelendiğinde maddelerin faktör yüklerinin 0.30’un üzerinde olduğu ve tüm korelasyon ilişkilerinin anlamlı olduğu görüldü.

Ölçeğin güvenirliği değerlendirildiğinde, ölçeğin geneli için Cronbach Alfa değeri 0.871 olarak bulundu. Kullanılan ölçeklerin güvenilir olduğunu Cronbach Alfa değerlerinin 0.70’ten büyük olması göstermektedir^10,20. Bu da çalışmada kullanılan ölçeğin içsel tutarlılıklarının iyi olduğunu göstermektedir. Ayrıca susuzluk ölçeğini geliştiren Martins ve ark.² çalışmasında Cronbach Alfa değerini toplam ölçek için 0.91 bulmuştur bunun da çalışma sonuçları ile uyumlu olduğu görülmektedir.

Paralel formlar yöntemi Pearson korelasyon analizi ile değerlendirildi. 30. dk ölçüm ile 30. dk NRS ölçüm arasında ve 60. dk ölçüm arasında ile 60. dk NRS ölçümleri arasında ve 120. dk ölçüm ile 120. dk. NRS ölçümleri arasında istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişki olduğu saptandı. Sonuçlar incelendiğinde tüm ölçümlerde paralel formlar ile ilişki olduğu ve NRS ile ölçeğin aynı niteliği ölçtüğü görüldü.

Susuzluğun en yaygın ve en yoğun semptom olduğu bildirilmektedir²¹. Yeni bir ölçüm aracı olarak CDSBRÖ, cerrahi hastalarda sıkça karşılaşılan ve rahatsız edici bir durum olan susuzluk semptomlarının tanımlanmasını sağlayarak, susuzluğun giderilmesi ve cerrahi bakımın kalitesinin iyileştirilmesi için önlemlerin uygulanmasına yönelik ilk adım olabilir.

Sonuç olarak, “Cerrahi Dönem Susuzluğa Bağlı Rahatsızlık Ölçeği’’ Türk toplumuna uyarlanması için yapılan analizlerden elde edilen bulgular, ölçeğin Türkçe formunun güvenilir ve geçerli olduğunu gösterdi. CDSBRÖ'nin uygulanmasıyla elde edilen puan, hastanın bildirdiği rahatsızlığın derecesine göre yönetim stratejilerine, susuzluğun giderilmesine ve planlanmasına rehberlik edebilir. Ölçeğin geçerlik ve güvenirliğini, farklı örneklemlerde test eden çalışmalar yapılması önerilmektedir.

1) Arai S, Stotts N, Puntillo K. Thirst in critically ill patients: From physiology to sensation. AJCC 2013; 22: 328-335.

2) Martins PR, Fonseca LF, Rossetto EG, Mai LD. Developing and validating the Perioperative Thirst Discomfort Scale. Rev Esc Enferm USP 2017; 51: e03240,1-8

3) Conchon MF, Nascimento LA, Fonseca LF, Aroni P. Perioperative thirst: An analysis from the perspective of the Symptom Management Theory. Rev Esc Enferm USP 2015; 49: 120-128.

4) Millard-Stafford M, Wendland DM, O’Dea NK, Norman TL. Thirst and hydration status in everyday life. Nutr Rev 2012; 2: 147-151.

5) Tosun B, Yava A, Açikel C. Evaluating the effects of preoperative fasting and fluid limitation. Int J Nurs Pract 2015; 21: 156-65.

6) Denton DA, McKinley MJ, Farrell M, Egan GF. The role of primordial emotions in the evolutionary origin of consciousness. Conscious Cogn 2009;18: 500-514.

7) Johnson AK. The sensory psychobiology of thirst and salt appetite. Med Sci Sport Exerc 2007; 39: 1388-1400.

8) Egan G, Silk T, Zamarripa F, et al. Neural correlates of the emergence of consciousness of thirst. Proceedings of the National Academy of Sciences 2003; 100: 15241-15246.

9) Martins PR, Fonseca LF. Assessment of the thirst dimension: integrative review. Rev Eletron Enferm 2017; 19; a09.

10) Akgül A. Tıbbi Araştırmalarda İstatistiksel Analiz Teknikleri-SPSS Uygulamaları. 3. Baskı, Ankara: Emek Ofset Ltd Sti, 2005.

11) Davis LL. Instrument review: Getting the most from a panel of experts. Applied Nursing Research 1992; 5: 194-197.

12) Karakoç FY, Dönmez L. Ölçek geliştirme çalışmalarında temel ilkeler. Tıp Eğitimi Dünyası 2014; 13: 39-49.

13) Hair JF, Black WC, Babin BJ, et al. Multivariate Data Analysis. 6th Edition, Porto Alegre: Bookman, 2009.

14) Nascimento LAD, Garcia AKA, Conchon MF, et al. Advances in the management of perioperative patients' thirst. AORN Journal 2020; 111: 165-179.

15) Puntillo KA, Arai S, Cohen NH, et al. Symptoms experienced by intensive care unit patients at high risk of dying. Critical Care Medicine 2010; 38: 2155.

16) Thomson WM, Chalmers JM, Spencer AJ, et al. The xerostomia inventory: A multi-item approach to measuring dry mouth. Community Dent Health 1999; 16: 12-17.

17) Welch JL. Development of the thirst distress scale. Nephrol Nurs J 2002; 29: 337-342.

18) Stevenson RJ, Mahmut M, Rooney K. Individual differences in the interoceptive states of hunger, fullness and thirst. Appetite 2015; 95: 44-57.

19) Yang YP, Wang CJ, Wang JJ. The initial development of a checklist for assessing thirst in patients with advanced dementia. Journal of Nursing Research 2016; 24: 224-231.

20) Tavşancıl E. Tutumların Ölçülmesi ve SPSS ile Veri Analizi. 2. Baskı, İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım, 2005.

21) Puntillo KA, Arai S, Cohen NH, et al. Symptoms experienced by intensive care unit patients at high risk of dying. Critical Care Medicine 2010; 38: 2155.