Temizlik kişisel bir konu olup rutini kişiden kişiye değişir. Fakat el temizliği gibi önemli temizlik uygulamaları herkes için aynı olmalıdır. Özellikle tuvaletten sonra ve yiyeceklere dokunmadan önce ellerin yıkanması gerekmektedir ^{1, 3}.

Hijyen, özellikle el hijyeni ve el yıkama konuları, yıllardır sağlık çalışanlarının gündeminde kalmıştır. Bunun için çok geçerli nedenler vardır. Örneğin Dünya Sağlık Örgütü'ne göre her yıl iki milyon insan ishalli hastalıklar nedeniyle ölmektedir. Yapılan çalışmalarda, annelerin yemek hazırlamadan önce ellerini yıkamalarında %49'luk bir artışın, çocukların geçirdikleri ishal epizotlarını %30 azalttığı bildirilmiştir. Dolayısı ile sağlık çalışanları ve temizlik personellerinin ellerini sadece su ve sabunla yıkamaları karşılaşılabilecek sorunların önüne geçmede ilk adım olarak sayılabilir ⁴. Sağlığın korunabilmesi için; enfeksiyon etkenlerinin aşamayacağı fiziksel, mekanik ya da kimyasal engeller oluşturulması anlamına gelen koruyucu bariyerler, doktordan temizlik çalışanlarına dek tüm sağlık çalışanları tarafından bilinmelidir. Yine risk grubu olmaları nedeniyle tüm sağlık ve temizlik çalışanlarının bulaşıcı hastalıklara yönelik bağışıklanması önemlidir ^{5, 6}.

Hastanelerde sağlık hizmeti üretiminde ekip çalışmasının önemi büyüktür. Temizlik işçileri bu ekibin doğal bir üyesidir ⁷. Temizlik personellerinin etkin ve kurallara uygun çalışmaları hastane enfeksiyonlarını önlemede ve kendilerinin sağlıklı koşullarda çalışmalarında önemli bir yer teşkil etmektedir. Bu araştırma, bir üniversite hastanesinde temizlik çalışanlarının temizlik ve hijyen konusundaki davranışlarının değerlendirilmesi amacıyla yapılmıştır.

Araştırma kapsamına alınan temizlik personeline gerekli bilgiler verilerek literatür kaynaklı olarak hazırlanmış anket yüz yüze görüşme tekniği ile uygulanmıştır. Anketlerden net ve doğru bilgilerin elde edilebilmesi açısından araştırmaya katılanların isimleri yazılmamış ve bu durum katılımcılara özellikle bildirilmiştir.

Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik Kurulu ve Fırat Üniversitesi Hastanesi Başhekimliği'nden gerekli izinler alındıktan sonra araştırmanın saha çalışması Haziran 2009 tarihinde bir aylık sürede yapılmıştır.

Elde edilen veriler SPSS programına kaydedilerek hata kontrolleri, tabloları ve istatistiksel analizleri bu program aracılığıyla yapılmıştır. İstatistiksel analiz yöntemi olarak Fisher's Exact Test ve Ki-Kare testleri kullanılmıştır. P<0.05 anlamlı olarak kabul edilmiştir.

Temizlik çalışanlarının %56.3'ü göreve başlamadan önce, %20.5'i göreve başladıktan sonra hastane temizliği ve bununla ilgili uyulması/dikkat edilmesi gereken kurallar konusunda herhangi bir eğitim almadığını ifade etmiştir. %10.7'si ise konu ile ilgili hiç eğitim almamıştır. Eğitim almış olanların %58.0'ı eğitim süresinin bir saat olduğunu belirtmiştir. Araştırma grubunda en fazla genel temizlik ve temizlik maddelerinin kullanımı ile eğitim alındığı ifade edilmiştir (%87.5). Hijyen kuralları ve bulaşıcı hastalıklar ile ilgili eğitim aldığını belirtenlerin oranı ise %43.8'dir (Tablo 1).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Araştırma kapsamına alınanların yaptıkları işle ilgili olarak aldıkları eğitimin konusuna göre dağılımları (n=112).

Yaptığı iş ile ilgili düzenli olarak hizmet içi eğitim verildiğini ifade edenlerin oranı %15.2'dir. Tümü (%100) çalışmaları sırasında iş önlüğü ve eldiven, %11.6'sı bone/başlık, %8.9'u ise maske kullandığını bildirmiştir.

Çalışanların %63.4'ü işe başlarken, %47.3'ü tuvalet öncesi, %1.8'i evine giderken, %14.3'ü yemek öncesi, %15.2'si yemek sonrası ellerini yıkamamaktadır. Yine tümü (%100) çalışma süreleri içerisinde yemek yerken iş önlüğü/iş kıyafetlerini çıkarmadıklarını ifade etmiştir. %33.9'u temizlik işleriyle uğraşırken hasta bakımına da yardım ettiklerini bildirmiştir.

Çalışma ortamı ile ilgili herhangi bir koruyucu aşı yaptırdığını söyleyenlerin oranı %18.8'dir (%17.0 Hepatit B, %1.8 Hepatit B ve Tetanoz aşısı). %44.6'sı temizlik işleri ile uğraşırken eline iğne battığını, %1.8'i iğne batması ve Hepatit B hastalığı geçirdiğini belirtmiştir. Çalışanların %63.4'ü halen sigara içmektedir. %89.3'ü çalışma ortamında aynı görevi yapan arkadaşlarının desteğini gördüğünü ifade etmiştir. %20.5'i yaptıkları iş ve çalışma ortamı ile ilgili en önemli sorunu eleman sayısı azlığı/iş yükü fazlalığı olarak ifade etmişlerdir.

Hijyen kuralları ve bulaşıcı hastalıklar ile ilgili eğitim aldığını ifade eden temizlik çalışanlarının herhangi bir koruyucu aşı yaptırma oranları bu konuda eğitim almayanlara göre daha yüksektir (Tablo2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Araştırma kapsamına alınanların hijyen kuralları ve bulaşıcı hastalıklar ile ilgili eğitim alıp almamalarına göre kuruyucu aşı yaptırma durumlarının dağılımı*.

Temizlik çalışanlarına yönelik kişisel korunma eğitimi alanlarla almayanlar arasında çalışma ortamıyla ilgili yaralanma/hastalık geçirme oranlarında fark saptanmamıştır (P=0.826). Araştırma kapsamına alınanların temizlik/ hijyen/sağlık konusundaki bazı davranışlarının çeşitli özelliklerine göre dağılımı Tablo 3'te gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Araştırma kapsamına alınanların temizlik/hijyen/sağlık konusundaki bazı davranışlarının çeşitli özelliklerine göre dağılımı.

Çalışmamızda temizlik çalışanlarının %15.2'si yaptıkları işle ilgili düzenli olarak hizmet içi eğitim verildiğini ifade etmiştir. Çopur ve ark.'nın ⁹ çalışmasında, temizlik ve hijyen eğitimlerinin de yer aldığı hizmet içi eğitimleri personelin %54.4'ünün düzenli olarak aldığı belirlenmiştir. Çalışma konuları ile ilgili hizmet içi eğitimlerin düzenli olması çalışanların motivasyonunu ve bilgi düzeylerini artırma yönüyle önemlidir.

Araştırma kapsamına alınan personelin tümü çalışmaları sırasında iş önlüğü ve eldiven giydiğini bildirmiştir. Bone/başlık ve maske kullanım oranları ise düşüktür. Çopur ve ark.'nın ¹¹ ev idaresi personelinin iş sağlığı ve güvenliği konusundaki bilgi ve davranışlarının incelendiği çalışmalarında, personelin tamamının iş yaparken iş elbisesi giydiği, %98.0'ının eldiven kullandığı görülmüştür. Şafak ve ark.'nın ¹² yaptığı araştırmada da, personelin tamamının iş elbisesi, %98.8'inin ise iş yaparken eldiven giydiği saptanmıştır. Koruyucu malzemeler arasında iş önlüğü ve eldiven kullanımlarının yaygın olduğu görülmektedir. Ancak uygulamada nasıl davranıldığının saptanması için gözlem ve denetim ihmal edilmemelidir.

Bu çalışmada çalışanların %63.4'ü işe başlarken, %47.3'ü tuvalet öncesi, %1.8'i evine giderken, %14.3'ü yemek öncesi, %15.2'si yemek sonrası ellerini yıkamadıklarını ifade etmişlerdir. Wendt ve ark.'nın ¹³ sağlık çalışanları ile ilgili çalışmasında el yıkama oranı %52.2 olarak bildirilmiştir. Carlene ve ark.'nın ¹⁴ çalışmasında ise genel el yıkama oranı %60 iken, temizlik görevlileri arasında bu oranın %36 olduğu saptanmıştır. Şafak ve ark.'nın ¹² çalışmasında ise çalışanların tamamına yakınının (%99.4) işten önce ve sonra ellerini yıkadığı bildirilmiştir. Çalışmamızda ve konu ile ilgili diğer çalışmalarda el yıkama oranları kişi ifadelerine bağlıdır. Bu durum gerçek oranları net olarak vermeyebilir. El yıkama enfeksiyona yakalanma ve yayılım riski nedeniyle oldukça önemlidir.

Bu çalışmada temizlik çalışanlarının tümü çalışma süreleri içerisinde yemek yerken iş önlüğü/iş kıyafetlerini çıkarmadıklarını ifade etmiştir. Balcı ve ark.'nın ² çalışmasında, temizlik işinde çalışan kişilerin %6.9'unun yemek yerken iş önlüğünü çıkardığı, geri kalan %93.1'inin ise çıkarmadığı tespit edilmiştir. Enfeksiyon yayılımı ve hijyen açısından önemli olan bu davranışın çalışanlar arasında ihmal edildiği görülmektedir.

Çalışmamızda temizlik personelinin %17.0'ı Hepatit B, %1.8 Hepatit B ve Tetanoz aşısı olduğunu bildirmiştir. Balcı ve ark.'nın ² çalışmasında bu oranlar Hepatit B için %23.1, Tetanoz için %41.5'tir. Çalışma alanı yönünden oldukça önemli olan bu koruyucu aşıları yaptıran temizlik çalışanı oranımız oldukça düşüktür. Araştırma kapsamındakilerin %44.6'sının çalışma anında eline iğne battığını ifade ettiği göz önüne alınırsa bu oranın düşüklüğü önemle değerlendirilmelidir.

Çalışmada, hijyen kuralları ve bulaşıcı hastalıklar ile ilgili eğitim aldığını ifade eden temizlik çalışanlarının herhangi bir koruyucu aşı yaptırma oranları bu konuda eğitim almayanlara göre daha yüksek olduğu saptanmıştır (Tablo 2). Yüksel ve Yılmaz'ın ¹⁰ çalışmasında, temizlik şirketi personellerinin, şu anda çalıştıkları hastanede hastalıklardan korunmak için yeterli önlemlerin alınması ile ilgili sorularda eğitim alanların doğru yanıt sayısı eğitim almayanlara göre daha yüksek bulunmuştur. Sonuçlar mesleki eğitimin uygulamaya yansımasının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir.

Çalışmamızda işe başlarken, yemek öncesi ve tuvalet öncesi ellerini yıkayan kadınların oranının erkeklerden fazla olduğu, yine ortaokul mezunu ve üzeri eğitim düzeyin sahip olanların ilkokul mezunu ve altı eğitimlilerden daha fazla oranda yemek sonrası ellerini yıkadıkları, ayrıca 35 yaş altı grupta olanların 35 yaş ve üzeri yaş grubunda olanlara göre yemek sonrası ellerini yıkama oranlarının göre daha fazla olduğu saptanmıştır (Tablo 3, P<0.05). Balcı ve ark.'nın ² temizlik personeli çalışmasında, çeşitli durumlarda düzenli olarak el yıkama davranışı incelendiğinde; tuvalete girmeden önce el yıkama oranının; kadınlarda, ilkokul ve altında eğitimi olanlarda, 35 yaş ve altındaki grupta daha yüksek olduğu görülmüştür. Yine yemekten sonra el yıkama alışkanlığı 35 yaş ve altındaki grupta daha yüksektir. İşe başlarken el yıkama oranı ilkokul ve altındaki grupta daha yüksek bulunmuştur. Her iki çalışmada da el yıkama davranışlarının çoğunda cinsiyet, yaş grupları ve eğitim durumu açısından anlamlı fark saptanmadığı görülmektedir. Enfeksiyonlara yakalanma ve yayılımı önlemede başta gelen bu koruyucu davranış toplumun her kesimine benimsetilmelidir.

Sonuç olarak; bu araştırma kapsamına alınan temizlik çalışanlarının yaptıkları işle ilgili olarak işe başlamadan önce ve sonrasında eğitim eksikliği mevcuttur. Çalışma ortamı ile ilgili koruyucu malzeme kullanma ve koruyucu aşı olma oranları düşüktür. Temizlik/hijyen/sağlık konusundaki bazı davranışlarının yetersiz olduğu görülmektedir. Temizlik işlerinde görev yapan personelin daha etkili ve sağlıklı davranışlar içerisinde çalışmaları için önlemler ve eğitim programları artırılmalıdır. Ayrıca araştırma kapsamına alınan hastane çalışanlarına iş sağlığı hizmeti sunumu planlanabilir.

1) Güler Ç. Kişisel hijyen. Koruyucu Hekimlik Bülteni 2000; 43: 119-132.

2) Balcı E, Horoz D, Gün İ, Öztürk Y. Temizlik işinde çalışan kişilerin temizlik ve sağlık davranışının değerlendirilmesi. Erciyes Tıp Dergisi 2005; 27: 158-166.

3) Lankfort MG, Zembower TR, Trick WE, et al. Influence of role models and hospital design on hand hygiene of healthcare workers. Emerg Infec Dis 2003; 9: 217-223.

4) Telatar TG. El hijyeni ile enfeksiyonlar arasındaki ilişki ve sağlık çalışanlarında el hijyeni. Güler Ç, Akın L. (Editörler). Halk Sağlığı Temel Bilgiler, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2006: 897-899.

5) Centers for Disease Control. Update: universal precautions for prevention of transmission of HIV, HBV, and other bloodborne pathogens in health care settings. MMWR 1988; 37: 377-382.

6) Özvarış ŞB. Sağlık çalışanlarının enfeksiyondan korunması. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi 1999; 8: 455-547.

7) Kavuncubaşı Ş. Hastane ve Sağlık Kurumları Yönetimi. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2000.

8) Şafak Ş, Yertutan C, Erkal S, Çopur Z, Ergüder B. Bir hastanede ev idaresi hizmetlerinde çalışan personelin iş yaparken sağlığını korumaya yönelik aldıkları önlemlerin ve karşılaştıkları sağlık problemlerinin incelenmesi. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi 2005; 8: 71-79.

9) Çopur Z, Varlı Ergüder B, Avşar M, Şenbaş M. Ege Üniversitesi Hastanesi'nde çalışan ev idaresi personelinin iş sağlığı ve güvenliği konusundaki görüşlerinin incelenmesi. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi 2006; 9: 39-53.

10) Yüksel Çabut F, Yılmaz P. Dr. Sami Ulus Çocuk Hastanesi'nde görevli temizlik şirketi personellerinin hastane enfeksiyonlarına ilişkin bilgi ve tutumlarının değerlendirilmesi. http://www.sabem.saglik.gov.tr/Akademik_Metinler/. Erişim tarihi: 11.09.2009.

11) Çopur Z, Erkal S, Şafak Ş, Yertutan C. Ankara'da bir eğitim kurumunda çalışan ev idaresi personelinin iş sağlığı ve güvenliği konusundaki bilgi ve davranışlarının incelenmesi. Ev Ekonomisi Dergisi 2001; 8: 1-5.

12) Şafak Ş, Yertutan C, Erkal S, Çopur Z, Ergüder B. Hastanelerde ev idaresi alanında çalışan personelin iş sağlığı ve güvenliği konusundaki bilgi ve davranışlarının incelenmesi. 24-26 Kasım 2004 I. Ulusal Sağlığı Geliştirme ve Sağlık Eğitimi Sempozyumu (Uluslar arası Katılımlı), Bildiri Özetleri, Ankara, 2004.

13) Wendt C, Knautz D, Von Baum H. Differences in hand hygiene behaviorrelated to the contamination risk of healthcare activities in different groups of healthcare workers. Infect Control Hosp Epidemiol 2004; 25: 203-236.

14) Carlene A, Muto MD, Maria G, et al. Hand hygiene rates unaffected by insallation of dispensers of a rapidly acting hand antiseptic. Am J Infect Control 2000; 28: 273-276.