Gereç ve Yöntem: Kesitsel tipteki araştırmanın evrenini Doğu Anadolu Bölgesi'nde iki il merkezinde bulunan özel eğitim kurumlarında görev yapan 252 öğretmen oluşturdu. Örneklem seçimine gidilmeden evrenin tamamı araştırma kapsamına alındı ve araştırma 225 (%89.3) öğretmenle tamamlandı. Veriler öğretmenlerin sosyo-demografik ve sağlık davranışlarının sorgulandığı anket formu kullanılarak Ocak-Şubat 2012 tarihleri arasında toplandı. Verilerin analizinde sayılar, yüzdelik oranlar ve ortalamalar kullanıldı.

Bulgular: Öğretmenlerin %58.6'sı 25-36 yaş grubunda, %47.1'i kadın, %68.9'u evli, %24.4'ü özel eğitim programı mezunuydu. Öğretmenlerin %36.4'ünün sigara kullandığı, %24.0'ının değişen sıklıkta alkol aldığı, %8.9'unun düzenli egzersiz yaptığı, %60.0'ının yeterli ve dengeli beslendiği, %95.1'inin iş stresi yaşadığı, %76.0'ının düzenli sağlık kontrolü yaptırmadığı belirlendi. Sigara kullanan öğretmenlerin sigaraya başlama yaşı 19.8±3.77 idi.

Sonuç: Öğretmenlerin sağlık davranışı olarak yetersiz oldukları alanlarda sağlık eğitim programlarının düzenlenmesi, iş stresini azaltmaya yönelik kurum içi düzenlemelerin yapılması önerilebilir.

Sağlığın korunması ve geliştirilmesi ile ilgili davranışlar bütünü olan sağlık davranışları, bireyin sağlıklı olmak için inandığı ve uyguladığı eylemleri içermektedir². Sağlık davranışı, sağlıklı yaşam biçiminin geliştirilmesi ve hastalıklardan korunmanın da temelini oluşturmaktadır³. Herkesin, kendi sağlığının korunmasında ve sürdürülmesinde sorumluluğu bulunmaktadır. Olumlu sağlık davranışı, bireylerin öncelikle kendi sağlığını ve sonra başkalarının sağlığını etkin olarak koruyabilmede gösterilen bilinçli çabalardan oluşur⁴. Sağlığı geliştiren davranışlar, bireyin iyilik düzeyini arttıran, kendini geliştirmeyi sağlayan davranışları içerir⁵. Bu sağlık davranışları yeterli ve dengeli beslenme, düzenli egzersiz, sigara kullanmama, sağlık sorumluluğu, kişiler arası destek, stres yönetimini kapsar^6,7.

Olumlu ve olumsuz pek çok davranış öncelikle ailede daha sonra okulda ve sosyal çevrede şekillenir. Özellikle okullar sağlığı geliştiren davranışların desteklendiği bir atmosferin oluşturulmasında birinci derecede sorumludur. Okul çağı çocukları pek çok davranışı, gözlemleyerek model alarak ve olumlu uyarıcı öğrenir⁸.

Öğrencilerin ve okul personelinin sağlığının değerlendirilmesi, geliştirilmesi, sağlıklı okul yaşamının sağlanması böylece sağlıklı bir toplumun oluşturulması için yapılacak tüm çalışmaları içeren okul sağlığı hizmetlerinde özellikle öğretmenlerin kendi davranışlarıyla öğrencilere iyi bir model olması öğrencilerin davranışlarını etkileyerek gelecek hayatlarının şekillenmesinde temel oluşturmaktadır^9,10. Ancak bireyleri yaşama hazırlayan ve olumlu davranışlar geliştirmeleri için eğiten okullar, olumsuz davranışların geliştirilmesine de aracılık edebilir. Çocuklukta edinilen sağlıksız davranışlar, erişkin dönemde de sürmekte ve gelecekte kişinin sağlık durumunu riske atmaktadır¹¹.

Birçok yetişkin sağlıklı ve dengeli bir yaşam tarzı sergilemeleri gerektiğinde çoğu zaman iyi bir rol model olamamaktadır¹². Öğretmenlerle ilgili çalışmalara bakıldığında, Ak ve ark.¹³ çalışmasında öğretmenlerin %88.8'inin okulda sigara içtiği, Tokuç ve Berberoğlu¹¹ çalışmasında sağlığı geliştirici davranışlardan en düşük ortalamanın egzersiz boyutunda olduğu, Gürel ve ark.¹⁴ çalışmasında beslenme bilgi düzeyi konusunda öğretmenlerin %80.9'unun yetersiz olduğu, Kabataş ve ark.¹⁵ bayan öğretmenlerle yaptığı çalışmada öğretmenlerin %17.6'sının şişman olduğu belirlenmiştir.

Diğer taraftan öğretmenlerin genel popülasyondan daha stresli oldukları diğer meslek gruplarından daha fazla stres yaşadıkları kabul edilmektedir¹⁶. Öğretmenlik, engelli çocukların eğitimi söz konusu olduğunda daha da stresli hale gelmektedir¹⁷. Çalışılan çocukların özellikleri, öğretmenlerin çocukları kontrol etmede güçlüklerinin olması, çalıştığı alanda konunun öğretilmesindeki güçlükler ve öğretmenin öğretim sürecinden doyum sağlayamaması gibi nedenler öğretmenlerin yaşadığı stres düzeyini önemli ölçüde etkilemektedir^18,19. Özel eğitim öğretmenlerinin is stresini inceleyen bir araştırmada, materyal ve araçgereç yetersizliği, fazla bürokratik iş, profesyonel etkileşim fırsatlarının az olması, fark edilmeme ve stresli kişiler arası ilişkilerin iş stresini ortaya çıkardığı belirlenmiştir²⁰. İş stresi çalışma yaşantısında kaçınılmaz bir deneyim olmakla birlikte, iş stresinin sıklığı ve süresi bireyin baş edebilme gücünden fazla olduğunda çalışanların beden ve ruh sağlığını olumsuz etkilemekte, bireylerde migren, koroner arter hastalıkları, kaslarda gerginlik, uyku sorunları, yorgunluk, anksiyete, depresyon, sigara alkol ve madde kullanımında artış, beslenme bozuklukları, sağlığını ihmal etme, kişiler arası ilişkilerde bozulma gibi sorunlara neden olmaktadır²¹.

Bu araştırma, özel eğitim kurumlarında çalışan öğretmenlerin bazı sağlık davranışlarını belirlemek amacıyla yapılmıştır.

Verilerin toplanmasında araştırmacılar tarafından literatür taraması yapılarak hazırlanan anket formu kullanıldı. Anket formunda öğretmenlerin yaş, cinsiyet, medeni durum gibi sosyo-demografik özelliklerinin ve sigara alkol kullanımı, beslenme, egzersiz, uyku ve dinlenme gibi sağlık davranışı ve alışkanlıklarının sorgulandığı sorular kullanıldı. Özel eğitim kurumlarına gidilerek öğretmenlere araştırmanın önemi anlatıldı ve anketler dağıtıldı. İsim yazmadan anketleri doldurmaları istendi ve ardından toplandı. Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu'ndan ve Milli Eğitim Bakanlığı'ndan resmi izin alındıktan sonra araştırmanın saha çalışması Ocak- Şubat 2012 tarihleri arasında bir aylık bir süreçte tamamlandı. Elde edilen veriler bilgisayarda istatistiksel paket programa kaydedilerek, hata kontrolleri, tablolar ve istatistiksel analizler bu program aracılığı ile yapıldı. İstatistiksel analizlerde değişkenlerin niteliğine bağlı olarak yüzde, ortalama ve ki-kare testi kullanıldı. P değerinin 0.05'in altında olduğu durumlar anlamlı olarak değerlendirildi.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Öğretmenlerin bazı sosyodemografik özellikleri

Öğretmenlerin %36.4'ü sigara kullandığını, %49.4'ü içtiği günlük sigara sayısının 11 ile 20 arası olduğunu, %34.5'i arkadaş grubunun etkisiyle, %32.1'i özenti, %16.7'si stres, %10.7'si merak nedeniyle sigaraya başladığını belirtti. Sigara kullanan öğretmenlerin sigaraya başlama yaşı 19.8 ± 3.77 olarak belirlendi.

Öğretmenlerin %24.0'ı değişen sıklıkta alkol kullandığını, %8.9'u düzenli egzersiz yaptığını, %61.8'i, yeterli uyku uyuduğunu, %60.0'ı yeterli ve dengeli beslendiğini, %40.4'ü yeterli dinlenebildiğini ve % %84.4'ü sosyal aktivitelere katıldığını belirtti (Tablo 2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Öğretmenlerin sağlık davranışlarını uygulama sıklığına göre dağılımı

Öğretmenlerin cinsiyete göre sağlık davranışlarının uygulanma sıklığı Tablo 3'de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Öğretmenlerin cinsiyete göre sağlık davranışlarını uygulama sıklığının dağılımı

Öğretmenlerin %95.1'i iş stresi yaşadığını belirtti. %81.8'i stres yaratan bir durumla karşılaştığında “bir yol bulacağıma inanır, bunun için uğraşırım” cevabını verdi, %58.7'si bir sorunla karşısında çevreden aldığı sosyal desteği yeterli olarak değerlendirdi.

Öğretmenlerin %88.4'ü genel sağlık durumunu iyi olarak değerlendirdi. %10.7'si kronik bir hastalığının olduğunu, %76.0'ı düzenli sağlık kontrolü yaptırmadığını, %63.1'i son altı ay içinde herhangi bir sağlık sorunu nedeniyle sağlık kuruluşuna başvurduğunu ve %77.8'i sağlık hizmetlerinden memnun olduğunu belirtmiştir (Tablo 4).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Öğretmenlerin sağlık durumlarını değerlendirmelerine göre dağılımları

Bu araştırmada arkadaş grubunun etkisi ve özenti nedeniyle sigaraya başladığını belirtenler %66.6 olarak bulundu. Yapılan diğer çalışmalara bakıldığında; Marakoğlu ve ark.²⁴' nın çalışmasında %67,1'inin sosyal çevre, yakın arkadaş etkisi ve özenti, Danacı ve ark.²⁷'nın çalışmasında %54.5 çevre etkisi ve özenti, bir başka çalışmada % 54.4 arkadaş etkisi nedeniyle sigaraya başlandığı bulunmuştur²⁸. Bu bulgular bu çalışma ile benzerlik göstermektedir.

Sigara içen öğretmenlerin sigaraya başlama yaşları incelendiğinde Konya'da 19.10±3.82, Manisa'da 18.9±5.9 ve araştırmamızda ortalama 19.8±3.8 olarak belirlendi. Bu bulgular ve araştırmamızla uyumludur^24,27.

Araştırmaya katılan öğretmenlerin %24.0'ı değişen sıklıklarda alkol kullandığını belirtti. Karakoç'un¹² çalışmasında bu oran %5.8, Ak ve ark.¹³ çalışmasında %27.7 olarak bulunmuştur.

Öğretmenlere düzenli egzersiz yapma sıklıkları sorulduğunda %8.9'u genellikle cevabını verdi. Yapılan diğer çalışmalara bakıldığında düzenli egzersiz yapanların oranı Yalçınkaya'nın çalışmasında %11.1, Kabataş'ın bayan öğretmenlerde yaptığı çalışmada %8.0 olarak bulunmuştur^15,29. Karakoç'un¹² sınıf öğretmenlerinin sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını incelediği çalışmasında en düşük puan ortalamasının egzersiz boyutuna ait olduğu bulunmuştur. Tokuç ve Berberoğlu'nun¹¹ ilköğretim öğretmenlerinde, Kaya ve ark.³⁰ akademisyenlerde, Özkan ve Yılmaz'ın³¹ hemşirelerde, Pasinlioğlu ve Gözüm'ün³² birinci basamak sağlık çalışanlarında yürüttüğü çalışmalarda da en az uygulanan sağlık davranışının egzersiz olduğu belirlenmiştir. Bu bulgular toplumumuzun egzersiz yapma alışkanlığının olmadığını göstermektedir. Sağlığın korunması ve geliştirilmesi için, fiziksel aktivitenin günlük yaşantıda alışkanlık haline getirilip yaşam boyu devam ettirilmesi pozitif sağlık için önem taşımaktadır.

Beslenme şekli, insan sağlığının en önemli ve değiştirilebilir yaşam biçimi belirleyicisidir. Hem yetersiz beslenme, hem de aşırı beslenme ölümlerin ve hastalıkların oluşumunda önemli rol oynamaktadır. Bu nedenle beslenme durumunun saptanması bireyin ve toplumun sağlığının geliştirilmesinin temel taşıdır³³. Araştırmamızda öğretmenlerin %60.0'ı genellikle yeterli ve dengeli beslendiğini belirtti. Ulutaşdemir'in³⁴ çalışmasında öğretmenlerin %47.7'si düzenli beslendiğini, %27.2'si her zaman düzenli beslendiğini, Yalçınkaya'nın²⁹ çalışmasında sağlık çalışanlarının %69.6'sı düzenli beslendiğini, Özkan ve Yılmaz'ın³¹ çalışmasında hemşirelerin %72.4'ü düzenli beslendiğini belirtmiştir.

Temel insan gereksinimlerinden biri olan uyku, bireyin yaşam kalitesi ve iyilik durumunu etkileyen, sağlığın önemli bir değişkeni olarak görülmektedir. Uyku düzeni ve kalitesindeki bir değişiklik bireyin beden ve ruh sağlığının bozulmasına neden olabilmektedir.³⁵. Araştırmamızda öğretmenlerin %61.8'i genellikle yeterli uyku uyuduğunu belirtti. Kesgin'in³⁶ çalışmasında hemşirelerin %58.7'si uyku süresini yeterli bulduğu, Özkan ve Yılmaz'ın³¹ çalışmasında hemşirelerin %49.7'si düzenli uyku uyuduğu, Üstün ve Yücel'in³⁵ çalışmasında hemşirelerin yarıya yakınının uyku kalitesinin iyi olduğu belirlenmiştir. Bu oranlar çalışma sonucumuza göre düşük olmakla birlikte, hemşire grubunun vardiyalı çalışma sistemi nedeniyle gece nöbetlerine kalmalarından kaynaklanıyor olabilir.

Çalışmamızda öğretmenlerin %40.4'ü genellikle yeterli dinlenebildiğini ifade etti. Ulutaşdemir'in³⁴ çalışmasında öğretmenlerin %38.5'i dinlenmeye zaman ayırdığını belirtmiştir. Bu bulgu araştırmamızla benzerlik göstermektedir. Öğretmenlerin sosyal aktivite durumları sorulduğunda genellikle sosyal aktiviteye zaman ayıranlar %15.1, bazen zaman ayırıyorum diyenler %69.3 olarak bulunmuştur. Araştırma bulgusundan farklı sonuçlara da ulaşılmıştır. Arabacı ve Akar³⁷ eğitim müfettişlerinde yaptıkları çalışmada %36.4'ü sosyal, kültürel etkinliklere zaman ayırdığını, Ulutaşdemir'in³⁴ çalışmasında öğretmenlerin %49.6'sı sosyal yaşantısına zaman ayırdığını ifade etmiştir. Bu farklılık özel eğitim öğretmenlerinin iş yoğunluklarının fazla olması, yaşanılan kentin sosyal, kültürel özellikleri ve imkanlarından kaynaklanıyor olabilir.

Öğretmenlerin cinsiyete göre sağlık davranışlarını uygulama sıklığı incelendiğinde, kadınlarda alkol kullanımı (genellikle ve bazen) %16.0, erkeklerde %31.1 olarak belirlendi. Kabataş ve ark.¹⁵' nın çalışmasında bayan öğretmenlerde alkol kullanım sıklığı %6.2'dir. Diğer sağlık davranışları açısından cinsiyete göre anlamlı bir farklılık bulunmadı (P>0.05).

Araştırmada öğretmenlerin %95.1'i iş stresi yaşadığını belirtti. Zihinsel engelli öğrencilerle çalışan öğretmenlerde, stres düzeyinin araştırıldığı bir başka çalışmada öğretmenlerin %75'inin orta düzeyin üzerinde stres yaşadığı, öğretimde stresin yaygınlığıyla ilgili yapılan bir başka çalışmada öğretmenlerin %76'sının iş başında stres yaşadığı belirlenmiştir^38,39.

Araştırmaya katılan öğretmenlerin %58.7'si herhangi bir sorunla karşılaştığında çevreden aldığı sosyal desteği yeterli olarak değerlendirdi. Gündüz'ün⁴⁰ çalışmasında öğretmenlerin %56.9'u bir sorunla karşılaştığında sosyal destek aldığını ifade etmiştir. Stres altındaki ya da güç durumdaki bireye çevresindeki insanlar tarafından sağlanan yardım olarak kabul edilen sosyal destek, insan sağlığı üzerinde etkili olduğu düşünülen sosyal bir değişkendir. Araştırma bulgumuz öğretmenlerin sosyal destek sistemlerinin yetersiz kaldığını göstermektedir.

Araştırmaya katılan öğretmenlerin % 88.4'ü genel sağlık durumunu iyi olarak değerlendirdi. Kaya'nın³⁰ çalışmasında sağlık durumunu iyi olarak ifade edenlerin oranı %79.7'dir. Karakoç'un¹² çalışmasında bu oran %78.4'dür. Bu sonuçlar araştırma bulgumuzla benzerdir.

Araştırmamızda kronik bir hastalığı olan öğretmenlerin oranı % 10.7 olarak bulundu. Balcı'nın⁴¹ çalışmasında bu oran %27.7, Özkan ve Yılmaz'ın³¹ çalışmasında %20.9 olarak belirlenmiştir. Bu farklılık özel eğitim öğretmenlerinin daha çok genç yaş grubunda olmasından kaynaklanabilir.

Öğretmenlerin %76.0'ı düzenli sağlık kontrolü yaptırmadığını belirtti. Ulutaşdemir'in³⁴ çalışmasında bu oran %80.1'dir ve araştırmamızla uyumludur.

Öğretmenlerin %93.3'ü sağlık hizmetlerine kolay ulaşabildiğini belirtti. Kapaklı ve ark.nın⁴² çalışmasında bu oran %95.6, Ulutaşdemir'in³⁴ çalışmasında %83.2 olarak bulunmuştur. Bu sonuçlar yakın olmakla birlikte araştırma yapılan illerde sağlık hizmetlerinin kolay ulaşılabilirliğini göstermektedir. Ancak bu durum hizmette memnuniyete aynı şekilde yansımamıştır. Araştırmamızda öğretmenlerin %77.8'i sağlık hizmetlerinden memnun olduğunu belirtmiştir. Benzer şekilde Balcı'nın⁴¹ çalışmasında bu oran %80.5'tir.

Araştırmada özel eğitim kurumlarında çalışan öğretmenlerin üçte birinden fazlasının sigara kullandığı ve günde yarım ile bir paket kadar sigara içtiği, düzenli egzersiz yapma oranlarının çok düşük olduğu, yarısından çoğunun yeterli uyku uyuduğu ve tamamına yakının iş stresi yaşadığı görüldü.

Bu sonuçlar doğrultusunda;

 Okul toplumunda çok önemli bir rol modeli olan öğretmenlerin sağlıklı yaşam davranışı olarak yetersiz oldukları alanlarda engellerin belirlenerek, uygun sağlık eğitim programlarının hazırlanması ve uygulanması,

 İş stresine neden olan faktörlerin belirlenerek kurum içi düzenlemelerin yapılması, stresle mücadelede önemli olan sosyal destek sistemlerinin güçlendirilmesi

 Sağlık hizmetlerinden memnun olmama nedenlerini belirlemeye yönelik araştırmaların yapılması önerilebilir.

1) Erci B, Avcı İA, Hacıalioğlu N, Kılıç D. Tanrıverdi G. Halk Sağlığı Hemşireliği. Göktuğ Basın Yayın Dağıtım 2009.

2) Alıcı SU, Sarıkaya Ö. Sağlık davranışlarının geliştirilmesinde yaşantılayarak öğrenme uygulaması. DEUHYO ED 2009; 2: 95-101

3) Tabak RS, Akköse K. Ergenlerin sağlık eğitim odağı algılama düzeyleri ve sağlık davranışlarına etkileri. TAF Preventive Medicine Bulletin 2006; 5: 118-130.

4) Bayrak U, Gram E, Mengeş E. ve ark. Üniversite öğrencilerinin sağlıkla ilgili alışkanlıklar ve kanser konusundaki bilgi ve tutumları. DEÜ Tıp Fakültesi Dergisi 2010; 24: 95 -104

5) Kocaakman M, Aksoy G, Eker HH. İstanbul ilindeki Hemşirelik Yüksekokulu Öğrencilerinin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları. SDÜ Tıp Fak Derg 2010; 17: 19-24

6) İlhan N, Batmaz M, Akhan LU. Üniversite öğrencilerinin sağlıklı yaşam biçimi davranışları. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi 2010; 3(3): 34-43.

7) Bahar Z, Beşer A, Gördes N. ve ark. Sağlıklı yaşam biçimi davranışları ölçeği II'nin geçerlik ve güvenirlik çalışması. C.U.Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008; 12: 1-13.

8) Gürbüz K. Olumlu sağlık davranışlarının kazandırılmasında okul sağlığı hemşireliği uygulamaları. Yükseklisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı, 2006.

9) Özcebe H. Ulukol B. Sağlık Hizmetlerinde Okul Sağlığı Kitabı. Yücel Ofset 2008.

10) Yener FÖ. Sorunlu Öğrenci davranışlarının çözümünde yönetici ve öğretmenlerin rol model davranışlarının önemi. Yükseklisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.

11) Tokuç B, Berberoğlu U. Edirne merkez İlköğretim Okullarında Çalışan Öğretmenlerde Sağlığı Geliştirici Davranışlar. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007; 6: 421-426.

12) Karakoç A. Sınıf Öğretmenlerinin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları ve Bu Davranışları Etkileyen Bazı Faktörlerin Belirlenmesi. Yükseklisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Programı 2006.

13) Ak Ş, Çelen Ü, Özen Y. ve ark. Ankara merkez ilçeler ilköğretim okulları çalışanlarının sağlık davranışları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2006; 5 :83-93

14) Gürel FS, Gemalmaz A, Dişçigil G. Bir grup ilköğretim öğretmeninin beslenme hakkındaki bilgi düzeyleri bilgi kaynakları ve fiziksel aktivite durumları. ADÜ Tıp Fakültesi Dergisi 2004; 5: 21 – 26.

15) Kabataş MS, Kızıl H, Duman D. Bayan öğretmenlerin meme kanseri ve kendi kendine meme muayenesi hakkında bilgi tutum ve davranışlarının incelenmesi. Meme Sağlığı Dergisi 2010; 6: 150-155

16) Sucuoğlu B, Kuloğlu N. Özürlü Çocuklarla çalışan öğretmenlerde tükenmişliğin değerlendirilmesi. Türk Psikoloji Dergisi 1996; 10: 44-60.

17) Karahan Ş, Balat GU. Özel Eğitim Okullarında Çalışan Eğitimcilerin Öz-Yeterlik Algılarının ve Tükenmişlik Düzeylerinin İncelenmesi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 2011; 29: 1-14.

18) Çokluk O. Engelliler okulunda görev yapan yöneticilerde ve öğretmenlerde tükenmişlik. Özel Eğitim Dergisi 2001; 3: 35-47

19) Girgin G, Baysal A. Zihinsel engelli öğrencilere eğitim veren öğretmenlerin mesleki tükenmişlik düzeyi ve bazı değişkenler: İzmir örneği. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 2005; 18: 1-10.

20) Akçamete G, Kaner S, Sucuoğlu B. Öğretmenlerde Tükenmişlik İş Doyumu ve Kişilik. 1. Basım, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2001.

21) Tel H. Karadağ M. Tel H. Aydın Ş. Sağlık çalışanlarının çalışma ortamındaki stres yaşantıları ile baş etme durumlarının belirlenmesi. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi 2003; 2: 13-23.

22) Turgut T, Deveci F, Altuntaş E, Muz MH. Elazığ'da Lise ve Dengi Okul Öğretmenlerine Uygulanan Sigara Anketi Sonuçları. Solunum 2001; 3: 295-299.

23) Fidan F, Sezer M, Demirel R. Öğretmenlerin sigara içme durumu ve sigara yasağı karşısındaki tutumları. Toraks Dergisi 2006; 7: 196-199.

24) Marakoğlu K, Erdem D, Çivi S. Konya'da ilköğretim okullarındaki öğretmenler arasında sigara içme durumu. Toraks Dergisi 2007; 8: 37-40.

25) Coşkun F, Karadağ M, Ursavaş A, Ege E. Öğretmenlerin sigara içme alışkanlıkları ve yeni yasaya bakışları. Solunum Dergisi 2010; 12: 119-124.

26) Keskinoğlu P, Karakuş N, Pıçakçıefe M, ve ark. İzmir'de lise öğrencilerinde sigara içme sıklığı ve içicilik davranışı üzerine sosyal öğrenmenin etkisi. Toraks dergisi 2006; 7: 190-195

27) Danacı AE, Yorgancıoğlu A, Çelik P. ve ark. Manisa ili lise öğretmenlerinin sigara içmeye karşı tutumları. Toraks Dergisi 2000; 1: 16-20.

28) Mayda AS, Tufan N, Baştaş S. Düzce Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara Konusundaki Tutumları ve İçme Sıklıkları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007; 6: 364-370.

29) Yalçınkaya M, Özer FG, Karamanoğlu AY. Sağlık çalışanlarında sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının değerlendirilmesi. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007; 6: 409-420.

30) Kaya F, Ünüvar R, Bıçak A, ve ark. Öğretim elemanlarının sağlığı geliştirme davranışları ve etkileyen etmenlerin incelenmesi. TSK koruyucu hekimlik bülteni 2008; 7: 59-64.

31) Özkan S, Yılmaz E. Hastanede Çalışan Hemşirelerin Sağlıklı yaşam Biçimi Davranışları. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi 2008; 3: 89-105.

32) Pasinlioğu T, Gözüm S. Birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışan sağlık personelinin sağlık davranışları. Cumhuriyet Üniversitesi Dergisi 1998; 2: 60-68.

33) Pekcan G. Beslenme Durumunun Saptanması. Ankara: Sağlık Bakanlığı Yayınları, 2008.

34) Ulutaşdemir N. Kilis kent Merkezinde Görev Yapan Öğretmenlerin Tükenmişlik Düzeyleri ve Etkileyen faktörlerin İncelenmesi. Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı Anabilim Dalı, 2012.

35) Üstün Y. Yücel ŞÇ. Hemşirelerin uyku kalitesinin incelenmesi. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi 2011; 4: 29-38.

36) Kesgin MT, Kubilay G. Özel bir hastanede çalışan hemşirelerin yaşam alışkanlıkları ve çalışma koşullarından kaynaklı sağlık sorunlarının değerlendirilmesi. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi 2011; 1: 41-49.

37) Arabacı İB, Akar H. Eğitim müfettişlerinin bazı sosyal demografik ve mesleki özelliklerine göre mesleki tükenmişlik düzeylerinin belirlenmesi. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi 2010; 15: 78-91

38) Akdoğan FE. Zihinsel Engelliler Öğretmenlerinin Öz yeterlik Algıları ve Stres Düzeyleri Arasındaki İlişki. Yüksek lisans Tezi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü 2009.

39) Tümkaya S. İlkokul öğretmenlerindeki denetim odağı ve tükenmişlikle ilişkisi. PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi 2000; 8: 1-8.

40) Gündüz B. İlköğretim öğretmenlerinde tükenmişlik. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 2005; 1: 152-166.

41) Balcı E, Gün İ. Kayseri il merkezinde görev yapan öğretmenlerin aldıkları sağlık hizmetlerinden memnuniyetlerinin değerlendirilmesi. Erciyes Tıp Dergisi 2011; 33: 129-140.

42) Kapaklı E, Kök ZS, Salgar K. ve ark. Moda sağlık ocağına başvuranların verilen hizmetlerle ilgili değerlendirmeleri. STED 2005; 14: 55-61.