Gereç ve Yöntem: Prospektif çalışma, Türkiye'nin doğusunda bulunan bir üniversite hastanesinin COVID-19 Aşı Polikliniğine başvuran ve daha önce BNT162b2 aşısı dışında COVID-19 aşısı olmayan kişiler arasında yapılmıştır. Katılımcı sayısı 391 idi. Veriler SPSS 22 programı ile analiz edildi ve istatistiksel analiz için Ki-kare testi kullanıldı.

Bulgular: Çalışmaya katılanların yaş ortalaması 30.55±13.20. İki doz aşılamadan sonra en az bir yan etki bildirenlerin sıklığı %94.4 idi. En yaygın lokal yan etkiler enjeksiyon yerinde ağrı ve aynı kolda kas güçsüzlüğü iken, sistemik yan etkiler yorgunluk ve kas/eklem ağrısıdır. Cinsiyet ile COVID-19 aşısının birinci, ikinci ve toplam dozlarından sonra yan etki görülme insidansı arasındaki ilişki anlamlıydı (p<0.01).

Sonuç: Bu çalışmada uygulanan mRNA aşısı ile hayatı tehdit eden ciddi bir yan etki tespit edilmemiştir. Ancak ağrı, yorgunluk, kas/eklem ağrısı, baş ağrısı ve ateş gibi lokal ve sistemik yan etkiler sıklıkla görülmüştür, bu aşıyla ilişkili uzun vadeli yan etkileri incelemek için daha ileri çalışmalara ihtiyaç vardır.

COVID-19 virüsünün yayılmasını azaltmak için sosyal mesafe, yüz maskesi takma, iyi kişisel hijyen sağlama ve sokağa çıkma yasağı gibi bir dizi halk sağlığı önlemi getirilmiştir. Ancak aşılama, sürekli koruma ve virüsle endemik olarak yaşamak için kilit bir strateji olmaya devam etmektedir ⁵. Aşıların, COVID-19'un yayılmasını ve ölüm oranını azaltmak için en etkili araçlar arasında olduğu yaygın olarak gösterilmiştir ⁶.

Türkiye’de kullanılan, acil kullanım onayı almış üç aşıdan biri mRNA aşısı olan BNT162b2’dir ⁷. 11 Aralık 2020'de ABD Gıda ve İlaç İdaresi, ilgili firma tarafından 16 yaş ve üzeri bireylerde geliştirilen BNT162b2 COVID-19 aşısı için ilk acil kullanım iznini yayınladı ⁸. 12 ile 17 yaş arasındaki ergenler Amerika Birleşik Devletleri'nde Gıda ve İlaç Dairesi'nden (FDA) mRNA aşısı için Acil Kullanım İzni (EUA) almıştır ⁹. 23 Ağustos 2021 tarihi itibariyle de FDA tarafından 16 yaş ve üzerine kullanımı onaylanan ilk COVID-19 aşısı olmuştur ⁸. DSÖ 2021 yılından bu yana dünya genelinde 13 milyardan fazla Covid-19 aşı dozu uygulandığını bildirmiştir ³. Türkiye’de Sağlık Bakanlığı 17 Şubat 2024 tarihi itibariyle toplam yapılan aşı sayısını 152.732.125 olarak bildirmiştir ¹⁰.

BNT162b2 aşısı, semptomatik SARS-CoV-2 enfeksiyonuna karşı %95 etkinliğe sahiptir ¹¹. COVID-19 aşıları SARS-CoV-2 enfeksiyonuna bağlı mortalite ve morbiditeyi azaltmak adına acil kullanıma girdiğinden, aşının oluşturabileceği yan etkiler hakkında elde edilen bilgiler kısıtlıdır. Özellikle 18 yaş altı gruba yönelik aşılamalar sonrası görülebilecek yan etkiler konusunda çok daha az bilgimiz bulunmaktadır ^12,13.

Bu çalışmada Türkiye’nin doğusunda bulunan bin yataklı bir üniversite hastanesi COVID-19 aşı polikliniklerine BNT162b2 birinci doz aşılaması için başvuran ve iki doz aşılamayı tamamlayan 12 yaş ve üzeri kişilerde (daha önce herhangi bir COVID-19 aşısı olmayan) görülen yan etkilerin çeşitlerinin ve sıklıklarının araştırılması amaçlanmıştır.

Prospektif tipteki bu çalışmanın evrenini Ekim 2021-Ocak 2022 tarihleri arasında Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki Elazığ ilinde bulunan Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi COVID-19 Aşı Polikliniği’ne başvuran kişiler oluşturmuştur. Dâhil edilme kriterleri: Daha önce COVID-19 aşılaması yapılmamış olmak, BNT162b2 aşısını yaptırmayı istemek, 12 yaş ve üzeri olmak, çalışmaya katılmaya rıza göstermek. Araştırma kapsamına alınacak minimum kişi sayısı evrendeki birey sayısı bilinmediği durumda kullanılan n= t2pq/d2 formülünden ¹⁴ 385 kişi olarak hesaplanmıştır. Formülde t (belirli serbestlik derecesinde ve saptanan yanılma düzeyinde t tablosundan bulunan teorik değer)=1.96, p (incelenen olayın görülüş olasılığı)=0.50, q (incelenen olayın görülmeyiş olasılığı)=0.50, d (olayın görülüş sıklığına göre yapılmak istenen±sapma)=0.05 olarak alınmıştır. 401 kişiye ulaşılmış olup, 10 kişi ikinci doz aşısını tamamlamadığı için çalışmaya dâhil edilmemiştir. Sonuç olarak 391 kişi çalışmaya dâhil edilmiştir.

Veri toplama aracı olarak araştırmacılar tarafından literatürden yararlanılarak hazırlanan anket formu kullanılmıştır ^15-18. Anket üç aşamalı olarak uygulanmıştır. Birinci aşama ankette katılımcıların demografik ve klinik özellikleri, iletişim bilgileri, yakın zamanda COVID-19 geçirmiş olma durumu; ikinci aşama ankette birinci doz aşının yan etkileri ve üçüncü aşama ankette ise ikinci doz aşının yan etkileri ile ilgili sorular bulunmaktadır. Ankete başlamadan önce katılımcılara gerekli açıklamalar yapılmış, katılımcıların sözlü onamları alınmıştır. Anketin ilk uygulaması araştırmacılar tarafından yüz yüze görüşme ile yapılmıştır. Çalışmaya dâhil edilen kişilerin birinci ve ikinci doz aşı uygulamalarını takip eden 1’er haftalık süre içinde oluşan yan etkiler telefonla görüşülerek sorgulanmıştır.

Çalışmanın bağımlı değişkenleri; birinci, ikinci ve total dozdan sonra yan etki görülüp görülmemesidir. Total doz iki dozdan herhangi birinden sonra yan etki görülüp görülmemesi olarak kabul edilmiştir.

Araştırma sonucunda elde edilen veriler SPSS 22 paket programı ile analiz edilmiştir. Tanımlayıcı bulgular değişkenlerin özelliklerine göre frekans (n) ve yüzde (%) veya Ortalama±Standart Sapma (Ort±Ss) veya ortanca ve en küçük değer (Min)–en büyük değer (Max) ile verilmiştir. Yan etki olup olmama değişkenleri bağımlı değişkeninin kategorik bağımsız değişkenlerle (yaş, cinsiyet, kronik hastalık varlığı, COVID-19 Aşısından Önce COVID-19 Geçirme Durumu) ilişkisini incelemek için Pearson ve Fisher ki kare testleri yapılmıştır. İstatistiksel anlamlılık p<0.05 düzeyinde değerlendirilmiştir.

Katılımcıların COVID-19 ve COVID-19 aşısıyla ilgili özellikleri Tablo 2’de verilmiştir. Çalışmaya katılanların %25.3 (n=99)’ü aşı yapılmadan önce COVID-19 hastalığı geçirmiş olup bunların %95.0 (n=94)’i evde karantinada, %3 (n=3)’ü hastanede COVID-19 servisinde tedavi olmuştur. Tüm katılımcıların %29.7’si (n=116) birinci, %30.4’ü (n=119) ikinci dozdan sonra ağrı kesici kullanmış olup, 2 (%0.5) kişi birinci dozdan sonra, 4 kişi (%1.0) ikinci dozdan sonra sağlık kurumuna başvurmuştur.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Katılımcıların demografik ve klinik özellikleri, (n=391)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Katılımcıların COVID-19 ve COVID-19 aşısıyla ilgili özellikleri, (n=391

Katılımcıların %94.4’ü (n=369) iki doz aşılamayı takiben en az bir yan etki yaşadığını belirtmiştir. %90.3’ü (n=353) birinci dozdan sonra, %87.2’si (n=341) ikinci dozdan sonra en az bir yan etki yaşamıştır. COVID-19 aşısına bağlı lokal yan etkiler Şekil 1’de, sistemik yan etkiler Şekil 2’de gösterilmiştir. En sık bildirilen lokal yan etki birinci doz için %87.0 (n=340), ikinci doz için %84.9 (n=332) ile enjeksiyon yerinde ağrıdır (Şekil 1). En sık bildirilen sistemik yan etki ise birinci doz için %28.6 (n=112) ve ikinci doz için %26. (n=103) ile yorgunluktur (Şekil 2). Katılımcıların %4.3’ü (n=17) birinci doz, %5.6’sı ikinci doz için (n=22) uyku hali, çarpıntı, üşüme-titreme, göğüs ağrısı, görme problemi vb. diğer yan etkileri rapor etmiştir. COVID-19 aşısından sonra yan etki olan ve olmayan katılımcıların bazı özelliklere göre karşılaştırılması Tablo 3’te gösterilmiştir. Cinsiyet ile birinci, ikinci ve total doz COVID-19 aşısından sonra yan etki görülme sıklığı arasındaki ilişki anlamlıdır (p<0,01). COVID-19 aşısından önce COVID-19 geçirme durumu ile total doz COVID-19 aşısından sonra yan etki görülme sıklığı arasında anlamlı bir ilişki saptanmıştır (p=0,021). Yaş ve kronik hastalık değişkenleri ile COVID-19 aşısından sonra yan etki görülme sıklığı arasında anlamlı ilişki bulunmamıştır (p>0,05).

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: COVID-19 aşısına bağlı lokal yan etki, yüzde (%), (n=391)

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 2: COVID-19 aşısına bağlı sistemik yan etki, yüzde (%), (n=391)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Birinci, İkinci, Total Doz COVID-19 Aşısından Sonra Yan Etki Olan ve Olmayan Katılımcıların Bazı Özelliklere Göre Karşılaştırılması

Çalışmamızda katılımcıların %29.7’si birinci doz aşı uygulamasından sonra, %30.4’ü ikinci doz aşı uygulamasından sonra yan etkileri azaltmak için ağrı kesici kullanma ihtiyacı duymuştur. Alamer ve ark.larının yaptığı 12-18 yaş 571 çocuğun olduğu çalışmada katılımcıların %65.0’ı yan etkileri azaltmak için ilaç almıştır ¹⁹. Çalışmamızda ayrıca yalnızca iki kişi birinci doz aşı sonrası, dört kişi ikinci doz aşı sonrası görülen yan etkiler için hastaneye ayaktan acil poliklinik servisine başvurmuştur (Tablo 2). Alamer ve ark.larının çalışmasında ise katılımcıların %14.0’ü yan etkiler nedeniyle doktora gitmiş, %8.0’ı da yan etkiler nedeniyle hastaneye yatmıştır ¹⁹. Sadece 12-18 yaş arası çocukların incelendiği Alamer ve arkadaşlarının çalışmasında yan etki nedeniyle ilaç kullanma ve hastaneye başvurma sıklıklarının 12 yaş ve üzeri kişilerin incelendiği mevcut çalışmaya göre daha fazla olması çocuk yaş grubunda endişeli ebeveynlerin yönlendirmesi nedeniyle olabilir ¹⁹.

Mevcut çalışmada COVID-19 aşısına bağlı bildirilen en sık yan etkinin enjeksiyon bölgesinde ağrı olduğu bulunmuştur (Şekil 1, birinci doz için %87, ikinci doz için %84.9). Bu bulgu ile benzer şekilde 12 çalışmayı dâhil eden sistematik bir derlemenin sonuçlarına göre %84.1 ile enjeksiyon bölgesinde ağrının COVID-19 aşısına bağlı en sık yan etki olduğu bildirilmiştir ²⁰. Bu çalışmada enjeksiyon bölgesinde ağrıdan sonra en sık görülen yan etkinin yorgunluk olduğu saptanmıştır (Şekil 2). Benzer çalışmalarda ^20-22 da en sık ikinci yan etkinin halsizlik olduğu belirtilmiştir.

Aşılara karşı immün yanıttaki varyasyonun, cinsiyet farklılıkları ile ilgili olduğuna inanılmaktadır ²³. Bu çalışmada kadın katılımcılarda yan etki görülme sıklığı erkek katılımcılara göre istatistiksel anlamlı olarak daha fazladır (Tablo 3). Kadınlarda ve erkeklerde yan etki görülme sıklığı sırasıyla birinci doz için %94.6 ve %85.6; ikinci doz için %93.1 ve %80.7; total doz için ise %98.0 ve %90.4 olarak bulunmuştur. Çalışmada elde edilen bulgular, kadın katılımcıların erkek katılımcılardan daha fazla yan etki bildirdiğini gösteren benzer çalışmalarla uyumludur ^24,25.

Mevcut çalışmamızda COVID-19 enfeksiyon öyküsü olmayanlara kıyasla aşılamadan önce COVID-19 geçirme öyküsü olanlarda daha fazla yan etki görülmüştür (Tablo 3). Bu bulgu literatürle uyumludur ^26,27. Bu gözlem, bağışıklık sisteminin tepkisi şeklinde yorumlanabilir. Literatürde, daha önceden COVID-19 enfeksiyonu geçiren bireylerde tek bir aşı dozuna verilen antikor tepkilerinin, daha önce COVID-19 geçirmemiş bireylerde bulunan antikor titrelerine eşit veya daha yüksek olduğu bildirilmektedir ²⁸. Bu tür gelişmiş bağışıklık, daha önce COVID-19 ile enfekte olmuş kişilerde birinci veya ikinci dozları takiben sistemik yan etkilere aracılık ederek; kaslar, kan damarları ve diğer dokular üzerinde inflamatuar bir etkiye sahip olabilecek sitokinlerin üretimini indükleyebilir ²⁹.

Bu çalışma bazı kısıtlılıklar taşımaktadır. Çalışma, katılımcıların anket formlarında bilgi yanlılığına neden olabilecek, yani bazı katılımcıların diğerlerine göre olumsuz etkileri bildirme olasılığı daha yüksek olabilen verileri kullanmış olabilir. Mevcut çalışmanın bir diğer sınırlaması, aşının kısa vadeli yan etkilerinin (enjeksiyondan bir hafta sonra) izlenmesidir. Aşının orta ve uzun vadeli yan etkileri hala bilinmemektedir. Tromboembolik profiller ve miyokardit gibi COVID-19 aşısını takiben diğer nadir olayları değerlendirmek gelecekteki çalışmalar için önemli olacaktır ³⁰.

Sonuç olarak katılımcıların çok büyük çoğunluğunun mRNA aşısına bağlı yan etki yaşadığı saptanmıştır. En sık görülen lokal yan etki ağrı, sistemik yan etki ise yorgunluktur. Kadınlarda ve aşıdan önce COVID-19 geçirenlerde COVID-19’a bağlı yan etki daha sık görülmektedir. Aşıya bağlı uzun vadeli yan etkilerin incelenmesi için kohort çalışmalarına ihtiyaç vardır. Elde edilen sonuçlar, kullanıma girmiş olan BNT162b2 aşısının yol açabileceği yan etkiler konusunda yol gösterici olabilecektir.

1) World Health Organization (WHO). “COVID-19 – China”. https://www.who.int/emergencies/disease-outbreak-news/item/2020-DON229/ 24.08.2021.

2) World Health Organization (WHO). “WHO Director-General's opening remarks at the media briefing on COVID-19 - 11 March 2020”. https://www.who.int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19---11-march-2020/ 24.08.2021.

3) World Health Organization (WHO). “COVID-19 advice for the public: Getting vaccinated”. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/covid-19-vaccines/advice/ 20.03.2024.

4) T.C. Sağlık Bakanlığı. “Koronavirüs, Alacağımız Tedbirlerden Güçlü Değildir”. https://www.saglik.gov.tr/ TR,64383/koronavirus-alacagimiz-tedbirlerden-guclu-degildir.html/ 24.08.2021.

5) World Health Organization. “COVID-19 vaccines”. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/covid-19-vaccines / 21.08.2021.

6) Eurosurveillance Editorial Team. Updated rapid risk assessment from ECDC on the risk related to the spread of new SARS-CoV-2 variants of concern in the EU/EEA - first update. Euro Surveill 2016; (3): 2101211.

7) Anonim. “COVID-19 Vaccine Tracker. Turkey”. https:// covid19.trackvaccines.org/country/turkey/ 25.08.2021.

8) U.S. Food and Drug Administration (FDA). “FDA Approves First COVID-19 Vaccine. Approval Signifies Key Achievement for Public Health”. https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/fda-approves-first-covid-19-vaccine Accessed/ 25.08.2021.

9) U.S. Food and Drug Administration (FDA). “Coronavirus (COVID-19) Update: FDA Authorizes Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine for Emergency Use in Adolescents in Another Important Action in Fight Against Pandemic”. https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/ coronavirus-covid-19-update-fda-authorizes-pfizer-biontech-covid-19-vaccine-emergency-use / 04.07.2022.

10) T.C. Sağlık Bakanlığı. “Covid-19 Aşısı Bilgilendirme Platformu”.https://covid19asi.saglik.gov.tr/ 20.03.2024.

11) World Health Organization (WHO). “The Pfizer BioNTech (BNT162b2) COVID-19 vaccine: What you need to know”. https://www.who.int/news-room/feature-stories/detail/who-can-take-the-pfizer-biontech-covid-19--vaccine/ 25.08.2021.

12) Kaya F, Pirincci E. Determining the frequency of serious adverse reactions of inactive SARS-COV-2 Vaccine. Work 2021; 69(3): 735-739.

13) Avcı H, Karabulut B, Eken HD, et al. Otolaryngology-specific symptoms may be highly observed in patients with a history of COVID-19 infection after inactivated Coronavirus vaccination. Ear Nose Throat J 2021

14) Sümbüloğlu K, Sümbüloğlu V. Biyoistatistik. 8th Edition, Ankara: Hatiboğlu Yayınevi, 1998.

15) Anonim. “Centers for Disease Control and Prevention. Local Reactions, Systemic Reactions, Adverse Events, Serious Adverse Events: Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine”. https://www.cdc.gov/vaccines/covid-19/info-by-product/pfizer/reactogenicity.html/ 26.08.2021.

16) Ou MT, Boyarsky BJ, Motter JD, et al. Safety and reactogenicity of 2 doses of SARS-CoV-2 vaccination in solid organ transplant recipients. Transplantation 2021; 105(10): 2170-2174.

17) Alhazmi A, Alamer E, Daws D, et al. Evaluation of side effects associated with COVID-19 vaccines in Saudi Arabia. Vaccines 2021; 9(6): 674.

18) Polack FP, Thomas SJ, Kitchin N, et al. Safety and efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 vaccine. N Engl J Med 2020; 383(27): 2603-2615.

19) Alamer E, Alhazmi A, Qasir NA, et al. Side effects of COVID-19 Pfizer-BioNTech mRNA vaccine in children aged 12-18 years in Saudi. Vaccines (Basel) 2021; 9(11): 1297.

20) Meo SA, Bukhari IA, Akram J, Meo AS, Klonoff DC. COVID-19 vaccines: Comparison of biological, pharmacological characteristics and adverse effects of Pfizer/BioNTech and Moderna vaccines. Eur Rev Med Pharmacol Sci 2021; 25: 1663-1669.

21) Chapin-Bardales J, Myers T, Gee J, et al. Reactogenicity within 2 weeks after mRNA COVID-19 vaccines: Findings from the CDC v-safe surveillance system. Vaccine 2021; 39: 7066-7073.

22) Lim SM, Chan HC, Santosa A, et al. Safety and side effect profile of Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccination among healthcare workers: A tertiary hospital experience in Singapore. Ann Acad Med Singap 2021; 50: 703-711.

23) Oliver SE, Gargano JW, Marin M, et al. The advisory committee on immunization practices’ interim recommendation for use of Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine - United States, December 2020. MMWR. 2020; 69: 1922-1924.

24) Frenck RW, Klein NP, Kitchin N, et al. Safety, immunogenicity, and efficacy of the BNT162b2 Covid-19 vaccine in adolescents. N Engl J Med. 2021; 385: 239-250.

25) Barda N, Dagan N, Ben-Shlomo Y, et al. Safety of the BNT162b2 mRNA COVID-19 vaccine in a nationwide Setting. N Engl J Med 2021; 385: 1078-1090.

26) Mulligan MJ, Lyke KE, Kitchin N, et al. Phase I/II study Of COVID-19 RNA vaccine BNT162b1 in adults. Nature 2020; 586: 589-593.

27) Skowronski DM, De Serres G. Safety and efficacy of the BNT162b2 mRNA COVID-19 vaccine. N Engl J Med 2021; 384: 1576-1577.

28) Frieman M, Harris AD, Herati RS, et al. SARS-CoV-2 vaccines for all but a single dose for COVID-19 survivors. EBioMedicine 2021; 68: 103401.

29) Menni C, Klaser K, May A, et al. accine side-effects and SARS-CoV-2 infection after vaccination in users of the COVID Symptom Study app in the UK: A prospective observational study. Lancet Infect Dis 2021; 21: 939-949.

30) Dionne A, Sperotto F, Chamberlain S, et al. Association of myocarditis with BNT162b2 messenger RNA COVID-19 vaccine in a case series of children. JAMA Cardiol 2021; 6: 1446-1450.