Sığırlarda böbrek hastalıklarının yaygınlığı ve oranlarını belirlemek üzere yapılan araştırmalarda, yangısal değişikliklerin en sık gözlenen bulgu olduğu, bunlar içerisinde de interstisyel nefritislerin ilk sırada yer aldığı bildirilmektedir^4,5.

Ülkemizde sığır ve koyunlarda böbrek hastalıkları üzerine birkaç araştırma yapılmıştır^2,3,6-8. Bu çalışma ile Elazığ mezbahalarında kesilen sığırlardaki böbrek hastalıklarının insidensi ve lezyonların patolojik-anatomik yapısının incelenmesi amaçlanmıştır.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Böbreklerde saptanan lezyonların dağılımı ve insidensi.

Hemorajik infarktus görülen böbreklerin subkapsulasında, 0.5 cm'den 1.5 cm'ye kadar değişen çaplarda, düzensiz sınırlı ve çökük kanama alanları dikkati çekti. Böbreklerin kesit yüzlerinde medulla sınırına kadar inen kırmızımtırak renkte kanamalar vardı. Mikroskobik olarak, korteks ve medullayı içine alan yaygın koagulasyon nekrozu ve kanama, interstisyel alanlarda ödem, nötrofil lökosit ve mononükleer hücre infiltrasyonları görüldü (Şekil 1A). Kanamanın yoğun olduğu alanlarda ayrıca hemosiderozis de saptandı.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1. A: Hemorajik infarktus, tubulus ve glomeruluslarda kanama ve koagulasyon nekrozu (oklar). B. Mezangiyoproliferatif glomerulonefritis, mezangiyal hücrelerde proliferasyon, visseral ve pariyetal tabakada yapışmalar (ok), H.E. X 400.

Akut iskemik tubuler nekrozda makroskobik olarak subkapsular kanama, kesit yüzünde ödem ve kıvamında yumuşama gözlendi. Mikroskobik olarak özellikle kortekste proksimal tubulusların nekroza uğradığı, bazal membranlarının parçalandığı (tubuloreksis) ve yer yer tubulus epitellerinin tamamen döküldüğü, bir kısım tubulus lumeninde ise homojen pembe renkte bir kitlenin varlığı belirlendi.

Mezangiyoproliferatif glomerulonefritis saptanan böbreklerin hafif şişkin ve solgun renkte olduğu, kesit yüzlerinde ise medulla ve kortekste hafif derecede kanama alanları belirlendi. Mikroskobik olarak glomerulusların damar kutbuna yakın bölgelerinde mezangiyal hücrelerde artış tespit edildi. Bazı glomeruluslarda bu hücrelerin kapsular boşluğu doldurduğu, hatta pariyetal tabaka ile visseral tabakada yapışmaların şekillendiği ve bazı glomeruluslarda ise bazal membranın orta derecede kalınlaştığı dikkati çekti (Şekil 1B). Kortekste, interstisyel alanlarda bağdoku artışı ve mononükleer hücre infiltrasyonları, tubulus epitellerinde dejenerasyon ve lumenlerinde hiyalin silindirleri saptandı.

Diffuz irinsiz interstisyel nefritisli böbreklerin hafif büyüdüğü, subkapsulada boz-beyaz renkte odakların şekillendiği ve hatta bu odakların bazı lobları tamamen içine alacak boyutta olduğu gözlendi (Şekil 2A). Kesit yüzlerinde medulla ve kortekste hafif kanamalar dikkati çekti. Mikroskobik olarak kortekste interstisyel alanlarda yaygın lenfosit infiltrasyonları ve bağdoku artışı saptandı. Glomeruluslarda dejenerasyon, mezangiyal hücrelerde sayıca azalma, bowman kapsülünde kalınlaşma ve kavum glomerulide genişleme dikkati çekti. Ayrıca tubuluslarda dejenerasyon ve kistik dilatasyon belirlendi. Medullada kanama, hiperemi ve mononükleer hücre infiltrasyonları gözlendi (Şekil 2B).

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 2. A: Diffuz irinsiz interstisyel nefritis. Subkapsular boz-beyaz renkte odaklar (ok). B. İnterstisyumda yaygın mononükleer hücre infiltrasyonları, tubuluslarda atrofi ve genişleme, kavum glomerulide genişleme (ok), H.E. X 400.

Fokal irinsiz interstisyel nefritisli böbreklerin lobuluslarında subkapsular olarak pirinç tanesi büyüklüğünde boz-beyaz renkte odaklar görüldü (Şekil 3A). Benzer odaklar parankimde kortekste de mevcuttu. Mikroskobik olarak akut olgularda korteks ve medullada kanama, damarlarda hiperemi ve tubuler nekroz ile nötrofil lökosit infiltrasyonları izlendi. Kronik olgularda intertubuler, periglomerular ve perivasküler lenfosit infiltrasyonları ve bağdoku artışı görüldü. Tubuluslarda atrofi ve bazılarında kistik dilatasyonlar ile tubulus epitellerinde dejenerasyonlar gözlendi. Ayrıca fokal irinsiz interstisyel nefritis gözlenen 4 inek böbreğinde mikroskobik olarak, değişen sayıda Langhans tipi dev hücreleri ve mononükleer hücreleri içeren odaklar vardı (Şekil 3B). Bu dokuların Levaditi-Manovelian boyamalarında leptospirozis etkenlerine rastlanmadı.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 3. A: Fokal irinsiz interstisyel nefritis. Böbrek yüzeyinde boz renkte pirinç tanesi büyüklüğünde odaklar (ok). B. Langhans tipi dev hücreler (ok) ve fokal mononükleer hücre infiltrasyonları, H.E. X 400.

Fokal irinli interstisyel nefritisli böbreklerin normale göre büyüdüğü ve subkapsulalarında boz-beyaz renkte kabartıların şekillenmiş olduğu dikkati çekti. Kesit yüzlerinde medulla ve kortekste fokal irin odakları ile kalikslerde boz-bulanık irin kitlesinin bulunduğu görüldü. Mikroskobik olarak korteks, medulla ve kalikslerde fokal nötrofil lökosit infiltrasyonları, kortekste proksimal tubulus epitellerinde dejenerasyon ve nekroz, interstisyumda ödem ve kanama alanları, damarlarda trombozlar ile glomeruluslarda yassılaşmalar gözlendi (Şekil 4A,B).

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 4. A: Fokal irinli interstisyel nefritis. Tubuluslarda nötrofil lökosit infiltrasyonları, damarlarda trombozlar (ok). B. Medullada fokal nötrofil lökosit infiltrasyonları (oklar), H.E. X 400.

Granülomatöz nefritis tespit edilen böbreklerde makroskobik olarak yaygın, hatta lobulusların tümünü içine alan subkapsular kanamalar ile böbrek yüzeyinde hafif dışarı doğru taşkın, toplu iğne başı büyüklüğünde boz-beyaz odaklar tespit edildi. Bu odakların böbreklerin bazı lobuluslarında yer yer korteks ve medullaya kadar uzandığı görüldü. Bir besi danasına ait böbrekte hafif büzüşmeye ve kalikste az miktarda irine rastlandı. Bir ineğe ait böbrekte ise subkapsular olarak nohut büyüklüğünde boz-sarımsı renkte nodüller görüldü. Mikroskobik olarak korteks ve medullada değişen büyüklüklerde, merkezinde nekrotik ve sağlam hücreler, kalsifikasyon ile çevrelerinde langhans tipi dev hücreler bulunan granülomlar dikkati çekti (Şekil 5A). Tubulus ve glomeruluslarda dejeneratif ve nekrotik değişiklikler ile tubulus lumenlerinde az sayıda nötrofil lökosit infiltrasyonları ve kistik dilatasyonlar, bazı glomeruluslarda ise bazal membranlarda kalınlaşmalar gözlendi.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 5. A: Granülomatöz nefritis. Merkezde nekrotik ve sağlam hücreler ile kalsifikasyon ve langhans tipi dev hücreleri (oklar), H.E. X 400. B. Nefrolitiazis. Kalikslerde fındık büyüklüğünde taşlar (oklar).

On böbreğin kaliksinde, sayıları 1 ila 5 arasında değişen, mercimekten fındık büyüklüğüne varan, sarımsı-beyaz renkte, kenarları pürüzlü taşlar görüldü (Şekil 5B). Taş belirlenen böbreklerin 6 tanesinde piyelonefritis, 1 tanesinde hemorajik infarktus, 1 tanesinde fokal irinsiz interstisyel nefritis ve diğer 2'sinde de hidronefroz saptandı.

İncelenen 2 böbrekte akut, 13‘ünde ise kronik piyelonefritis saptandı. Bu böbreklerin normale göre aşırı büyüdüğü, hatta bazılarının çocuk başı büyüklüğüne ulaştığı görüldü. Kapsulalarının zor soyulduğu, palpasyonda kıvamlarının yumuşak ve fluktuan olduğu belirlendi. Kesit yapıldığında kalikslerin boz-sarımsı renkte krema kıvamında, pis kokulu irin kitlesi ile dolu olduğu, bu sıvıların basıncına bağlı olarak lobuluslarda medulla ve korteksin oldukça inceldiği ve böbrek loblarının irin dolu bir kese halini aldığı saptandı (Şekil 6A). Mikroskobik olarak akut olgularda korteks ve medullada interstisyumda ödem, kanama, mikroapseler ile damar ve tubulus lumenlerinde nötrofil lökosit infiltrasyonları, papilla ve kaliks renalislerde epitellerde dökülme ile nekroz gözlendi (Şekil 6B). Kronik olgularda interstisyel alanlarda mononükleer hücre infiltrasyonları, bağ doku artışı, periglomerular fibrozis ile glomeruluslarda mezangiyal hücrelerde azalma görüldü. Medullada tubuluslarda kistik dilatasyonlar ve lumenlerinde belirgin hiyalin silindirleri (tiroidizasyon), damar duvarlarında kalınlaşmalar dikkati çekti.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 6. A: Piyelonefritis. Tüm lobcuklarda kalikslerde irin birikimine bağlı genişleme. B. Kaliks renaliste epitellerde dökülme, nekroz ve nötrofil lökosit infiltrasyonları, H.E. X 400.

Hidronefrozis genelde tek taraflıydı ve böbreklerin birden fazla lopçuğunda yerleşmişti. Bu olgularda, böbrekler solgun renkte, şişkin, büyümüş ve kapsulaları gergin bir hal almıştı. Böbreklerin tümünde üretra ve kaliksler genişlemiş ve ikisinin lumeninde ise mercimekten nohut büyüklüğüne varan taşlar mevcuttu. Ayrıca atrofiye uğramış korteks ve medullada, yer yer kanamalara da rastlandı. Mikroskobik olarak, bu böbreklerin glomeruluslarında atrofi, proksimal tubulus ve akıtıcı kanallarında dilatasyonlar ve ayrıca lumenlerinde pembe homojen bir kitle gözlendi. Bununla birlikte interstisyumda hafif derecede mononükleer hücre infiltrasyonları dikkati çekti.

Böbrek parankiminde iskemi ve nefrotoksinler ile meydana gelen, vasküler ve yangısel olmayan böbrek hastalıkları nefroz ya da akut tubuler nekroz olarak adlandırılmıştır¹¹. Bu çalışmada 1 ineğe (% 0.06) ait 2 böbrekte akut iskemik tubuler nekroz, 3 besi danasına (% 0.19) ait 5 böbrek dokusunda ise hemorajik infarktus saptanmıştır.

Bazı çalışmalarda mezangiyoproliferatif glomerulonefritislere % 3.3¹⁰ ve % 0.38² oranlarında rastlanıldığı kaydedilmiştir. Yine bu çalışmalarda makroskobik olarak böbreklerin şişkin, büyümüş ve solgun renkte olduğu, mikroskobik olarak ise, en önemli bulgunun mezangiyal hücrelerin proliferasyonu olduğu vurgulanmıştır. Bu çalışmada ise 2 besi danasına ait 2 böbrek dokusunda % 0.13 oranında mezangiyoproliferatif glomerulonefritis belirlenmiş ve gözlenen makroskobik ve mikroskobik bulguların kaynaklarla uyumlu olduğu izlenmiştir. Ancak çalışmada kaydedilen % 0.13'lük oranın diğer çalışmalardan düşük gözlenmesi, incelenen hayvan sayısının az olması ile ilgili olabileceğini akla getirmiştir.

Sığırlarda böbrek hastalıklarının yaygınlığı ve oranlarını belirlemek üzere yapılan araştırmalarda, yangısal değişikliklerin en yaygın gözlenen bulgu olduğu, bunlar içerisinde de ilk sırada interstisyel nefritislerin yer aldığı bildirilmiştir^2,4,5. Ergin sığırlar üzerinde yapılan bir kısım serolojik ve kültürel çalışmalarda, L. pomana ve L. hardjo gibi leptospirozis etkenlerinin, böbreklerde fokal ya da diffuz interstisyel nefritis oluşumuna katkıda bulunduğu vurgulanmıştır^5,12. Yapılan bu çalışmada, 31 sığıra ait (% 2.02) 36 böbrek dokusunda fokal irinsiz interstisyel nefritis, 4 sığıra (% 0.26) ait 5 böbrek dokusunda diffuz irinsiz interstisyel nefritis, 2 sığıra (% 0.13) ait 3 böbrek dokusunda fokal irinli interstisyel nefritis saptanmış, yangısal değişiklikler içerisinde yer alan fokal irinsiz interstisyel nefritislerin en sık gözlenen lezyon olduğu tespit edilmiştir. Bazı çalışmalarda^2,6,7,9 böbreklerde leptospirozis etkenleri ile birlikte sinsityal ve Langhans tipi dev hücre oluşumlarına rastlandığı, bir çalışmada⁸ ise leptospirozis şüpheli ergin sığırların böbrek doku kesitlerine yapılan Levaditi boyamalarında etkenlerin saptanamadığı kaydedilmiştir. Bu çalışmada fokal irinsiz interstisyel nefritis saptanan 4 ineğin böbreğinde mikroskobik olarak fokal mononükleer hücre infiltrasyonları ve Langhans tipi dev hücre oluşumları tespit edilmiş, ancak Levaditi-Manovelian boyamada leptospirozis etkenlerine rastlanmamıştır.

Bu çalışmada 3 sığıra (% 0.19) ait 4 böbrek dokusunda granülomatöz nefritis tablosu saptanmıştır. Bu dokulara ait kesitlerin Ziehl Neelsen, Brown Breen ve PAS boyamaları sonucunda herhangi bir etken boyanmasına rastlanılmamıştır. Bu durum nefritis olgularının kronik olması, etkenlerin makrofajlar tarafından fagosite edilmeleri veya dokudan uzaklaştırılmış olmaları ile ilgili olabileceğini akla getirmiştir.

Sığırlarda, Markusfeld ve arkadaşları¹³ 2089 sığırın % 1.6'sında, Yener² 3643 sığırın % 0.43'ünde, Rosenbaum ve arkadaşları¹⁴ 2426 sığırın % 0.87'sinde piyelonefritis tespit etmişlerdir. Bu çalışmada ise 10 sığıra ait 15 böbrek dokusunda % 0.65 oranında piyelonefritis saptanmış ve bu değerler bazı çalışmaların^13,14 sonuçlarından düşük, bazılarından² ise yüksek bulunmuştur. Bununla birlikte çalışmada gözlenen makroskobik ve mikroskobik bulguların literatür bilgilerle tamamen uyumlu olduğu görülmüştür.

İdrar durgunluğu; hidronefroz ve polikistik böbrek oluşumuna neden olur ve bu da hayvanları üriner kanal enfeksiyonlarına karşı daha duyarlı hale getirir. Hidronefroz uretranın kronik tıkanıklığı sonucu şekillenen bir durumdur. Pelvis parankiminin ve uretranın genişlemesi ise kronik üriner kanal tıkanıklığı veya hidronefrozis sonucu gelişir^10,15. Bu çalışmada 6 böbrekte tespit edilen hidronefroz olgusunun sadece 2'sinin kalikslerinde taşlara rastlanmıştır. Kalikslerde saptanan bu taşların ise idrar akışını engelleyerek hidronefrozise neden olduğu kanaatine varılmıştır.

Böbreklerde oluşan taşların irritasyonuna bağlı olarak glomerulitis, glomerulonefritis, piyelonefritis ve interstisyel nefritis oluşmaktadır¹⁶. Çalışmada taş görülen 10 (% 0.65) sığırın 6'sının böbrek dokusunda piyelonefritis, 1 tanesinde hemorajik infarktus, 1 tanesinde fokal irinsiz interstisyel nefritis, diğer 2'sinde ise hidronefroz saptanmıştır. İdrar taşlarının oluşumu genellikle yaşlı ve kastre edilmiş hayvanlarda gözlendiği ve özellikle de tek yönlü yemlerle beslenen erkek hayvanlarda oluştuğu, dişi hayvanlarda ise anatomik olarak idrar yollarının daha geniş ve daha kısa olmasından dolayı taş oluşumuna daha az rastlanıldığı kaydedilmiştir^16-18. Yapılan bu çalışmada 9 besi danası ile 1 inekte böbrek taşlarına rastlanılmış ve kaynaklarda bildirilen kriterler doğrultusunda, besi danalarında taş oluşumunun daha sık şekillendiği görülmüştür.

Sonuç olarak, Elazığ mezbahalarında kesilen sığırlardan 1531 adedinin böbrekleri muayene edilmiş, makroskobik ve mikroskobik incelemeler neticesinde % 4.18 oranında böbrek lezyonlarına rastlanılmıştır. Tespit edilen lezyonların patolojik-anatomik yapısı ayrıntılı bir şekilde incelenmiş ve bu lezyonlardan interstisyel nefritislerin ilk sırada yer aldığı görülmüştür.

1) Milli ÜH. Veteriner Patoloji. Hazıroğlu R ve Milli ÜH (Editör). Üriner Sistem. 2. Baskı, Ankara: 2001: 137-216.

2) Yener Z, Erer H. Konya E.B.K. Kombinası ve Konet Mezbahasında Kesilen Sığırlarda Böbrek Lezyonları Üzerinde Patolojik İncelemeler. Vet. Bil. Derg. 2000; 16: 63-74.

3) Hatipoğlu F, Erer H. Koyunlarda Böbrek Lezyonları Üzerinde Patolojik İncelemeler. Vet. Bil. Derg. 2001; 17: 39-50.

4) Monaghan M and Hannan J. Abattoir Survey of Bovine Kidney Disease. Vet. Rec.1983; 113: 55-57.

5) Monaghan M, Sheahan B and Hannan J. An Immunopathological Study of Focal Interstitial Nephritis in Cows. Irish Vet. J. 1985; 39: 65-70.

6) Saglam YS, Temur A, Aslan A. Detection of Leptospiral Antigens in Kidney and Liver of Cattle. Dtsch. Tierarztl. Wschr. 2003;110: 75–77.

7) Türkütanıt SS, Sağlam YS, Arslan MÖ, Bozoğlu H, Dinler U. Sarılık Görülen Koyun ve Sığırlarda Kan Protozoonları ve Leptospirozis Üzerine Etiyopatolojik İncelemeler. Etlik Vet. Mikrobiol. Derg. 2002; 13: 45-55.

8) Yener Z, Keleş İ. Sığırlarda Leptospirozis Üzerinde Klinik ve Patolojik İncelemeler. Vet. Bil. Derg. 2001; 17: 21-26.

9) Amatredjo A, Campbell RSF, Trueman KF. A Study of Nephritis of Beef Cattle in North Queensland. Aust. Vet. J. 1976; 52: 398-402.

10) Marcato PS and Bettini G. La Nefropatologia Dele Vacche All' esame Ispettivo. Praxis Vet. 1990; 3: 26-29.

11) Thomson RG. Thomson's Special Veterinary Pathology. McGavin MD, William WC and Zachary JF, edited by.3rded.. Mosby Inc., USA: 2001: 235-277.

12) Skilbeck NW, Forsyth WM and Dohnt M. Bovine Leptospirosis: Microbiological and Histological Findings in Cattle at Slaughter. Aust. Vet. J. 1988; 65: 73-75.

13) Markusfeld O, Nahari N, Kessner D, and Adler H. Observations on Bovine Pyelonephritis. Br. Vet. J. 1989; 145: 573-578.

14) Rosenbaum A, Guard CL, Njaa BL, et al. Slaughterhouse Survey of Pyelonephritis in Dairy Cows. Vet. Rec. 2005; 21: 652-655.

15) Tyler JW, Smith BP and Irvine J. Hydronephrosis and Pyelonephritis Associated with an Anomalous vas Deferens in a Bull. JAVMA. 1991; 198: 871-872.

16) Christopher KJ. Some Aspects of Urolithiasis in Cattle. Vet. Arhiv. 1984; 54: 239-250.

17) Mert N, Çetin M, Sönmez G ve ark. Besi Sığırlarında Beslenme ve Urolithiasis Olguları Arasındaki İlişkiler. U. Ü. Vet. Fak. Derg. 1992;11: 91-99.

18) Kumar A, Nigam JM, Kharole MU, Singh K and Singh S. Pathology of Obstructive Urolithiasis in Bullocks. Ind. Vet. J. 1992; 69: 252-254.