Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi

Radyoloji raporu radyologlarla klinisyenlerin iletişimini sağlayan önemli bir araçtır. Etkili bir iletişim klinisyenin gözünde radyologun değerini artırmakla kalmaz, aynı zamanda sağlık hizmetlerinin son amacı olan hasta sağaltımına da katkıda bulunur. Bu nedenle raporlama sürecine ilişkin hedeflerin doğru olarak tanımlanması ve bu hedeflere yönelik kalite standartlarının belirlenmesi gerekir¹^,².

Bu gerçek herkes tarafından bilinmekte birlikte radyoloji raporlarının standardize edilmesi ile ilgili sorunlar bitmiş değildir. Bunları şöyle özetleyebiliriz:

1. Klinisyenlerin en önemli beklentisi, radyoloji raporlarının klinik sorulara yeterli yanıtı verebilmesidir³. Klinik sorular genellikle pratik sonuçları olan görüntüleme ögeleri üzerinde yoğunlaşır. En önemli pratik sonuç raporun sağaltım kararlarını etkilemesidir. Bu durum radyologların “lezyon saptayıcısı” olmaktan vazgeçip “yorumlayıcı” olmasını, duyarlılık ve özgüllük gibi kavramların dar sınırlarını terk etmesini ve görüntüleme bulgularının pratik sonuçları üzerinde odaklanmasını gerektirir⁴.

2. Ülkemizde Radyolojide yan dal eğitimine yönelik kurumsal çalışmalar hala eksiktir. Yan dal uzmanlıklarının oluşturulması yukarda belirtilen sorunu kısmen giderebilir. Yurt dışında yapılan bir çalışmada klinisyenlerin %25’i iletişim sorunlarını gidermek için radyologların yan dal eğitimi almaları gerektiğini savunmuşlardır⁵.

3. Raporlama tekniği konusu hala Radyoloji eğitiminin bir parçası olarak algılanmamaktadır. Bu durum yalnızca ülkemizde değil, dünya genelinde geçerlidir. Amerika’da asistan hekimlere uygulanan bir ankette bu konudaki eğitim eksikliği büyük bir çoğunluk tarafından onaylanmıştır⁶. Radyoloji eğitimi için görüntü oluşturma ve yorumlamadan daha geniş hedefler koymamız gerekmektedir.

4. İletişim ve eğitim sorunlarını aşsak bile hazırlanmış raporların hastalara ve isteyen hekime gecikmeden ulaştırılması sorunu vardır³. Bu sorunu gidermek için gerekli durumlarda radyologun istek yapan hekimle dolaysız olarak ilişki kurması gerekir⁷. Bu durum sağlanamadığı sürece diğer çabalar da boşa gidecektir.

RAPOR İÇERİĞİNİN SAPTANMASINDA NESNEL ÖLÇÜTLER
Aynı görüntüler üzerinde farklı radyologların yazdığı raporlar ve hatta aynı radyologun farklı zamanlarda yazdığı raporlar arasında bile değişkenlik söz konusudur. Bu noktada birbirine yakın iki kavramı, “ortalamadan sapma (varyans)” ve “yetersizlik” kavramlarının birbirinden ayırt edilmesi gerekir. Bunu yapabilmek için nesnel nitelik standartlarına gerek vardır⁸. Standartlara uyan bir işlemde uygulayıcılar arasındaki farklılık “ortalamadan sapma” olarak yorumlanır. Standartlara uymayan bir işlem ise “yetersiz”dir. Görüntülerin yorumlanmasına yönelik nitelik standartları belirlenirken deneyimli radyologlar arasında bile gözlemciler arası değişkenliğin yüksek olduğu unutulmamalıdır⁹.

Robert ve arkadaşları, radyoloji raporlarının nesnel olarak değerlendirilebilmesi bir puanlama sistemi önermektedirler¹. Bu puanlama sistemi puanlar üç bulguya dayanmaktadır:

1. Hastanın klinik spektrumdaki durumunu en az bir basamak ilerletiyor olmak,
2. Rapor metninde hastanın tanısına götürecek doğru bulguları tanımlamış olmak,
3. Rapor metninde bir “izlenim” ya da “sonuç” kısmı bulunması

Bu sistemde önce “Hastanın Klinik Spektrumdaki Yeri” belirlenir. Klinik spektrum dört basamaklı bir algoritmadan oluşur (Tablo 1). Radyoloji raporu vermemiz gereken hasta bu basamaklardan birinde bulunur. Rapordan beklenen şey hastanın bulunduğu basamağı doğru olarak belirleyip bir sonraki basamağa geçmek için yanıtlanması gereken soruları yanıtlamaktır. Algoritma, belirti ve bulguların değerlendirilmesiyle başlar (1. basamak). Klinisyenler, radyologun filmle ilgili soruları net olarak yanıtlayabilmesi için hastanın kliniğiyle ilgili bilgi vermelidirler. Bu bilgileri doğru olarak alan radyologun görevi hastanın durumuyla ilgili bilgileri ikinci basamağa (ayırıcı tanı listesi oluşturmaya) ilerletmektir. Bir sonraki üçüncü basamağın hedefi kesin tanıya varmaktır. Kesin tanı görüntüleme yöntemleri dışındaki yöntemlerle de verilebilir. Dördüncü basamakta klinisyen tarafından tanısı konmuş hastalar yer alır. Bu basamakta görüntüleme yapılmasının amacı hastaların durumundaki değişiklikleri (hastalığın ilerleyişini, komplikasyonları, sağaltıma yanıtını ve sağaltım komplikasyonlarını) saptamaktır. Bu aşamada raporda ayırıcı tanı belirterek tartışma yaratmak anlamsızdır.

Büyütmek İçin Tıklayın Tablo 1: Robert ve arkadaşları tarafından önerilen “hastanın klinik spektrumdaki yeri” algoritması.

RADYOLOJİ RAPORLARININ NİTELİKLERİ NELER OLMALIDIR?
Yukarda belirtilen nesnel ölçütler dışında iletişim etkinliğini artırmak radyoloji raporlarında bulunması önerilen nitelikler aşağıdaki özetlenmiştir. Anlama kolaylığı açısından önerileri birer öneri tümcesi olarak kurguladık.

İsteği dikkatle okuyun.
Amerika Radyoloji Okulu (The American College of Radiology, ARO), radyoloji raporunun incelemeyi gerektirmiş olan klinik sorularla ilgili yanıtlar içermesi gerektiğini belirtmektedir⁷. Bunu yapmak, inceleme sonucunun olumsuz çıktığı durumlarda radyologun istekte belirtilen tanıyla uyumlu olabilecek bulguları özellikle aramış olduğunu vurgular¹⁰. Kuşkusuz bu koşulun yerine getirilebilmesi için radyologa klinik bilgi veya hastalığın uluslararası hastalık kodunun bildiriliyor olması gerekir.

İnceleme sonucunu değerlendirecek hekimin özelliklerine dikkat edin.
Bir pratisyen hekimin gereksinimi olan tanımlama ve öneriler, konuyla ilgili uzman hekimin gereksinimi olandan faklılık gösterecektir¹¹. Bazı bulguları bir pratisyen hekim aşırı önemseyebilir veya önemsiz bulabilir.

İçerik konusunda bir standart edinin.
İçerik konusunda olması beklenen en düşük standartlar ARO tarafından hazırlanan ve en son 2005 yılında gözden geçirilen “Tanısal Görüntüleme Bulgularının İletişimişine Yönelik Kılavuz Niteliğindeki Öneriler (Guidelines)”de vardır⁷. Bunlar Tablo 2’de verilmiştir:

Büyütmek İçin Tıklayın Tablo 2: ARO tarafından açıklanan radyoloji raporlarının bileşenleri

Bazı yazarlar rapor metninin içeriğini oluştururken “kalemlere ayrılmış (itemized)” raporlama sistemini tercih etmektedir¹². Bu yöntem klinisyenler tarafından da tercih edilmektedir. Kalemlere ayrılmış rapora bir örnek olarak kendi kurumumuzda uygulanan batın ultrasonografi incelemesine ait rapor metnini Tablo 3’de sunduk. Bu metin ideal bir metin değildir ve geliştirmeye açıktır.

Büyütmek İçin Tıklayın Tablo 3: Kalemlere ayrılmış batın ultrasonografisi raporu örneği.

Raporu ne çok uzun, ne çok kısa tutun. İşlevselliği öne çıkarın.
Radyologların aktarmak istedikleri bilgiler, akıcılığını ve anlamını yitirmeden olası en az sözcük içerecek şekilde yazılmalıdır³^,¹⁰. Clinger ve arkadaşlarının çalışmasında hekimlerin sadece %38’inin raporların tamamını okuduğu düşünülürse kısa yazılmış bir raporun önemi ortaya çıkmaktadır³. Ancak fazla kısa bir rapor da klinisyenler tarafından hoş karşılanmamaktadır. Örneğin “Normal.” veya “…… hariç normal.” veya “Yaşıyla uyumlu normal.” ya da “……dan başka anormallik saptanmadı.” gibi... Plumb ve arkadaşları tarafından klinisyenlerin radyoloji raporları konusundaki eğilimleri araştırılmış, ayrıntılı bir biçemin ve kalemlere ayrılmış bir metnin genel olarak tercih edildiği görülmüştür¹³. Raporda radyologun kanısının belirtildiği bölümün varlığı ise en değerli öge olarak nitelendirilmiştir.

Ayrıntılı yazılmış raporlar, yasal açıdan da değerli bir belge oluştururlar¹³. Ayrıntılı bir rapordan yola çıkarak geriye dönük çalışmalar yapılabilir ve filmlerin geriye dönük yorumlanabilmesi daha kolay olur. Ayrıca klinikler arası toplantılara daha fazla katkı sağlarlar. Bununla birlikte gereksiz bilgiler klinisyenin dikkatini dağıtarak raporda vurgulanmış olan ana mesajın gözden kaçmasına neden olabilir. Burada vurgulanması gereken nokta uzunluk ve kısalığından çok işlevsel olmasıdır.

En önemli bulguları ilk olarak belirtin.
Uzun bir raporda bunlar daha az gözden kaçar¹¹.

Standardize edilmiş bir terminoloji kullanın.
Bu konu ARO önerileri arasında da bulunmaktadır ancak bazı vurgulamalar için yinelemeyi uygun gördük. Standardize edilmiş dilden kastedilen şey, raporlama dilinin klinik endikasyonlar, anatomi, görüntüleme bulguları, tanı ve kuşkulu durumlara ilişkin hekimlik terminolojisiyle uyumlu olmasıdır⁶. Bu konuda klasik bir örnek, rapor dilini Standardize etmek için yapılan girişimlerden belki de en çok bilineni, yaygın olarak kullanılan ARO’nun Meme Görüntüleme Raporu ve Data Sistemi’dir (BI-RADS)¹⁴. Son zamanlarda Kuzey Amerika Radyoloji Topluluğu (Radiology Society of North America) birleşik bir görüntüleme terminolojisi geliştirmeye başlamıştır. Bu proje Radlex projesi olarak bilinmektedir¹⁵.

Kesinlik içeren söylemler kullanın.
Raporlarda dolaysız ve amacı ortaya koyan söylemler kullanılmalı, belirsiz ve amaçsız anlatımlardan kaçınılmalıdır¹^,¹⁶^-¹⁸. Hobby ve arkadaşları, raporlarda kullanılan bazı söylemlerin klinisyenler tarafından tutarsız bulunduğunu belirtmişlerdir¹⁹. Bir örnek vermek gerekirse klinisyenler “.......... yoktur.”, “.......... kuşkuludur.” ve “........... olasıdır.” söylemlerini kesin ve amaca yönelik olarak değerlendirirken, “.......... yok görünüyor.” söylemini belirsiz bulmaktadır. Bize göre buradan çıkarılacak sonuç şudur: Klinisyen bir bulgunun kuşkulu olması gerçeğini kabul etmekle birlikte söyleme biçimi yüzünden rapor içeriğine güven duymamaktadır. Bu görüşü destekleyen bir katkı da Leonard Berlin’e aittir. Berlin, radyologların bazı söylemlerden kaçınması gerektiğini vurgulamaktadır. Bunlar arasında “.... klinik açıdan gerekliyse, ...” ve “klinik endikasyon varsa, ...” gibi söylemler bulunmaktadır. Bu söylemler tanımlanan görüntüleme bulgularına ait “gizli” anlamları değerlendirme sorumluluğunun klinisyene bırakıldığı anlamına gelir¹⁸.

Dikkat edilmesi gereken bir başka konu da sadece radyologların kullandığı özgül terimler ve dolaylı anlatımlardır. Radyologlar tarafından kullanılmakta olan çok çeşitli radyolojik terim ve benzetmelerin (örneğin “siluet işareti”, “aliasing” gibi) klinisyenler tarafından ne kadar anlaşıldığı şüphelidir²⁰.

Kısa ve basit tümceler kurun.
“Okunabilirlik (readability)” terimi yazılı bir belgenin tümce karmaşıklığını belirlemede kullanılır. Okunabilirliği değerlendirmek için çeşitli indekslerden yararlanılır²⁰. Bu indeksler yazılı metinlerin dilbilgisi yönünden karmaşıklığını ve sözcüklerin okunabilme güçlüğünü ölçmeyi hedefler. Bunun için tümce sayısı, tümcelerdeki sözcük sayısı, çok heceli sözcüklerin sayısı gibi değişkenler kullanılır. Kolay okunabilirlik sağlamak için sözcükteki hece sayısını ve tümcedeki sözcük sayısını düşük tutmak gerekir. Her ne kadar raporun seslendiği kesim “akademik seviyesi yüksek” hekimler olsa da iş yoğunluğunun yüksek olduğu merkezlerde okunabilirliği yüksek tutmak olumlu bir tutumdur.

Rastlantısal bulgular klinikle ilgisizse raporda yer vermeyin.
Rastlantısal bulguların üzerinde gereğinden fazla durulması beraberinde bazı yanlış anlaşılmaları getirebilir. Hastaların endişelenmesine veya invaziv nitelikteki ileri incelemelere yol açabilir¹⁰. Bazı yazarlar bu bulguları öne çıkarmamayı önerse de rapor metni içinde bu bulguların rastlantısal olarak yorumlandığının belirtilmesi kanımızca daha uygun olacaktır¹⁰.

İnceleme teknik açıdan yetersizse hayıflanmayın.
İnceleme başarısızsa raporu kısa tutun. Hastayı gönderen klinisyene dert yanmayıp durumu düzeltmek için öneriler getirin¹¹.

Ek görüntüleme önerirken hastanın klinik spektrumdaki yerine dikkat edin.
Plumb ve arkadaşlarının çalışmasında klinisyenler raporda ek incelemeler önerilmesini çok yüksek oranda benimsemişler, ancak ek görüntüleme kararının kendileri tarafından verilmesi gerektiğini belirtmişlerdir¹³. Buna gerekçe olarak radyologun hastanın klinik durumuyla ilgili yeterince bilgi sahibi olamayabileceğini, bazı durumlarda daha fazla incelemenin hastaya ek bir getirisinin olmadığını savunmuşlardır. Bunun bir başka nedeni de klinisyenlerin raporda yazılan ek önerileri yasal gerekçelerden ötürü yapılmak zorunda olunan, aslında gereksiz ek görüntüleme çalışmaları olarak algılaması olabilir⁴. Bu nedenle ek öneriler hastanın klinik spektrumdaki yerini değiştirecekse, başka bir deyişle nesnel ölçütlere uygunsa yapılması gerekir.

Raporun son halini gözden geçirin. Gerekirse düzeltmeler yapın.
Holman ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada son düzeltme yapılmamış ön raporların %5,6’sının düzeltilmeye gereksinim duyduğu ortaya çıkmış, bunların %2’sinin sağaltım gerektirecek veya artmış morbiditeye yol açabilecek şekilde hatalı yazıldığı görülmüştür²¹.

Raporu geciktirmeden yazın ve yazılmış raporu hızlı iletin.
Radyoloji raporu yukarda belirtilen ilkelere uygun yazılmış da olsa gecikmiş olması radyologun emeğini değersiz kılar⁶^,²². Rapor gecikmesinin nedenleri arasında çalışan sayısının yetersizliği, radyoloji arşiv ve bilgilendirme sistemlerinin yetersizliği, görüntüleme yöntemlerinin sayısal tekniklerle gerçekleştirilmemesi, iş yükünün fazlalığı gibi etkenler olabilir²². Raporun hızlı iletimindeki sorunlar bir sonraki öneride vurgulanmıştır.

Acil olan ya da aciliyet içermemesine rağmen önemli olduğunu düşündüğünüz bulguları hekime sözel olarak iletin.
Berlin’e göre hekimlik hatalarına bağlı davalardan korunmak için radyologun yapması gereken şey sadece doğru rapor çıkarmak değil, aynı zamanda klinisyenin eline ulaşmış olan radyolojik yorumu net bir şekilde kavradığından emin olmaktır²³. Bu durum asıl işi olan radyolojik incelemeyi tam ve doğru bir şekilde yorumlaması kadar önemlidir. Bu nedenle radyologlar tarafından acil olduğu, ya da aciliyet içermemesine rağmen önemli olduğu düşünülen radyolojik bulgular hekime sözel olarak iletilmelidir⁷^,²³. Bu durum raporun klinisyene ulaşması için geçen zamanda yapılabilecek girişimlere olanak tanır. Amerika’da açılan mesleki hata davalarında acil bulgular raporda doğru olarak belirtilmiş de olsa raporun klinisyene yavaş iletilmesi nedeniyle uygun girişimde gecikildiği için radyolog haksız çıkmıştır. Aynı gerekçelerle acil ya da önemli görüntüleme bulguları saptandığı durumlarda gerçekleştirilen sözel iletişim dâhil her iletişim girişimi kayda alınmalıdır⁷^,²⁴. Bu yaklaşımda neyin acil olduğu konusu radyologa bırakılmaktadır.

Raporun adli bir belge olduğunu unutmayın.
Kesin rapor resmi belge niteliğindedir ve resmi belgenin gerekliliklerine uygun hale getirilmelidir. Hastaya veya istek yapan kuruluşa verilen rapor kopyasında incelemeyi yapan kişinin ıslak imzası bulunmalıdır. Islak imza elle ve silinmez bir kalemle atılmalıdır.

Raporu arşivleyin.
Kesin raporun bir kopyası istek yapan hekime gönderilmelidir. Diğer bir kopyası da hasta kaydının (kâğıt ya da elektronik) bir parçası olarak görüntüleme merkezi tarafından arşivlenmeli ve ilerideki başvurular için erişilebilir olmalıdır. Bu kayıtların saklanması ve dağıtımı yasalara ve kurum politikalarına uygun olmalıdır⁷.

Sonuç olarak; radyolojinin sağlık hizmetlerine değer katma süreci birçok halkadan oluşan bir zincir gibi düşünülebilir. Zincirin halkaları arasında gelişkin görüntüleme ve raporlama teknolojileri, çalışanların yönetimi, radyologların bilgi birikimi ve klinisyenle kurulan iletişimin iyi olması gibi ögeler yer alır. Bir zincir ancak en zayıf halkası kadar sağlamdır. Görüldüğü üzere zincirin en zayıf halkalarından birini radyologla klinisyenin iletişim eksikliği oluşturmaktadır. Radyoloji raporu bu iletişimi sağlamakta en önemli araçtır. Raporların niteliğinde iletişimi destekleyecek olumlu değişiklikler oluşturabilirsek en zayıf halkayı ortadan kaldırabilir ve radyolojinin sağlık hizmetleri içindeki saygınlığını ve değerini artırabiliriz.


[ Ana Sayfa \| Editörler \| Danışma Kurulu \| Dergi Hakkında \| İçindekiler \| Arşiv \| Yayın Arama \| Yazarlara Bilgi \| E-Posta ]